آیا میت رامنی مسیحی است؟ این پرسشی است که این روزها به گوش می ‌رسد. میت رامنی پیرو "کلیسای عیسی مسیح قدیسان آخرالزمان" است که در میان عامۀ مردم به آیین مورمون شهرت دارد. این آیین که در سال ۱۸۳۰ توسط جوزف اسمیت در ایالت نیویورک بنا نهاده شد، بیش از چهارده میلیون پیرو دارد که چهل درصد از آنها در آمریکای شمالی به سر می‌برند. مورمون‌ها آیین خود را جنبشی "احیاگر" می‌دانند و بر این باورند که تعالیم، آداب و رسوم و سازمان کلیسا که بر اثر نافرمانی بشر در قرون اولیه میلادی به بوتۀ نسیان سپرده شده بود از طریق وحی الهی به جوزف اسمیت احیا شده است. در سال ۱۸۲۳ جوزف اسمیتِ هجده ساله مدعی شد که الواحی پنهانی ملقب به "الواح زرین" را یافته که تاریخ گروهی از قوم بنی اسراییل را باز می گوید که در عهد عتیق از ارض اقدس (اسراییل کنونی) به آمریکای شمالی مهاجرت کردند. بنا به این روایت، تفرقه و نافرمانی این گروه خشم خدا را برانگیخت و سرانجام بر اثر جنگ‌های داخلی هلاک شدند. یکی از پیامبران این قوم، موسوم به "مورمون" سرگذشت آنها را نوشت که توسط پسرش "مورونای" پنهان شد. جوزف اسمیت این الواح را به کمک ابزار خاصی که همراه آنها یافت ترجمه و در سال ۱۸۳۰ تحت عنوان "کتاب مورمون" منتشر کرد، اثری که تاکنون ۱۵۰ میلیون نسخه از آن به ۱۰۷ زبان ( از جمله فارسی) منتشر شده است.
اسمیت جوان پیش از آن مدعی شده بود که خداوند او را از پیوستن به کلیساهای موجود بر حذر داشته و به او وعده داده تا در موعد مقرر هدایت الهی را شامل حالش گرداند. محبوبیت روزافزون آیینی با باورهایی نامتعارف، دشمنی بسیاری از مسیحیان را برانگیخت و مورمون‌ها را به مهاجرت از نیویورک به کیرتلند (اوهایو)، ایندیپندنس (میسوری) و نوو (ایلینوی) وادار کرد. پس از چندی جوزف اسمیتِ پیامبر که خود را نامزد ریاست جمهوری آمریکا نیز کرده بود دستگیر شد و در سال ۱۸۴۴ در زندان توسط گروهی از اوباشِ متعصب مسیحی کشته شد یا به باور پیروانش به شهادت رسید. بر سرِ جانشینی او رقابت درگرفت و شماری از پیروانش به سیدنی ریگدُن پیوستند که در سال ۱۸۴۵ یعنی ۱۵ سال پس از تاسیس کلیسای عیسی مسیح قدیسان آخرالزمان، "کلیسای مسیح" را بنیاد نهاد. ولی اکثر مورمون‌ها بریگام یانگ را به رهبری پذیرفتند و سرانجام پس از مهاجرتی طولانی در سال ۱۸۴۷ در "گِرِیت سالت لِیک وَلی" واقع در یوتا اقامت گزیدند. علت گزینش این محل دوردست آن بود که در آن زمان جزئی از خاک مکزیک به شمار می‌ رفت و می توانست مورمون‌ها را از گزند هموطنان متعصب ایشان حفظ کند. در سال ۱۸۶۰ پسر جوزف اسمیت مدعی جانشینی پدر شد و "کلیسای تجدید سازمان‌ یافتۀ عیسی مسیح قدیسان آخرالزمان" را در ایندیپندنس واقع در ایالت میسوری بنا نهاد. این گروه که امروز جمعیتی در حدود پانصد هزار نفر دارد در سال ۲۰۰۱ به "جامعه مسیح" تغییر نام داد و در مقایسه با گروه عمدۀ مورمون ها یا همان " کلیسای عیسی مسیح قدیسان آخرالزمان"، به مسیحیت رایج شباهت بسیار بیشتری دارد.
در یوتا پیروان بریگام یانگ به تمهید مقدمات رجعت مسیح پرداختند. آنها نیز همچون بسیاری از پروتستان‌ها " ظهورگرا" و "هزاره باور" بودند یعنی به بازگشت مسیح و حکومت هزارسالۀ او ایمان داشتند ولی برخلاف دیگر موعود باورانِ مسیحی منتظر ظهور مسیح در آمریکا بودند. به باور آنها مقر حکومت مسیح، صهیون، نه در ارض اقدس بلکه در آمریکا بود. دیگر نقاط دنیا بابِل آکنده از گناه و فسادی بیش نبود که می بایست ساکنانش توسط مبلغین مورمون در جرگه‌ مؤمنین آخرالزمان درمی آمدند. بیهوده نیست که اندکی پس از تولد این آیین، جوزف اسمیت مبلغین دینی را به اروپا و دیگر نقاط آمریکا فرستاد. امروزه هر مورمون جوانِ معتقدی دو سال از عمر خود، معمولا پس از پایان دبیرستان و پیش از ورود به دانشگاه، را به تبلیغ این آیین می‌گذراند. بر اساس آمار رسمی این کلیسا تاکنون بیش از یک میلیون مورمون، میسیونر یا مبلغ دینی بوده‌اند و اکنون بیش از پنجاه و سه هزار نفر در سراسر جهان به تبلیغ این آیین مشغولند. "کتاب مورمون" خوانش جدیدی از تاریخ بنی اسراییل حول محور رجعت مسیح در آمریکا را ارائه می کند ولی مسیح برخلاف انتظار مورمون‌های اولیه بازنگشت. بسیاری از گروه‌های دینی هزاره‌ باور در پی عدم تحقق انتظارات آخرالزمانی خود از هم می‌پاشند یا در آموزه‌های دینی خود تجدید نظر می‌کنند. اما مورمون‌ها به پنج دلیل چنین سرنوشتی پیدا نکردند. نخست اینکه، تاریخ مشخصی برای آخرالزمان ارائه نداده بودند. دوم اینکه، شعائر جدیدی حول محور "معبد" ایجاد کردند که به کانون حیات دینی آنها بدل شد. سوم اینکه، اکثریت پیروان جوزف اسمیت پس از مرگ او رهبری فرهمندانۀ بریگام یانگ را پذیرفتند. چهارم اینکه، نو دینان مورمون اروپایی با مهاجرت به آمریکا خون تازه‌ای در رگ‌های این جامعه تزریق کردند. و سرانجام اینکه، مورمون ها سرزمین جدیدی، یوتا، را یافتند که به رشد و بقای ایشان کمک کرد.
از لحاظ الهیاتی، ویژگی‌های خاص آیین مورمون مرهون دو اثر است: "کتاب مورمون" و "عقاید و عهود". اولی شرح دورانی باستانی به سیاق روایت‌های تورات و انجیل است که هرچند به دغدغۀ سنتی الهیات مسیحی یعنی نافرمانی انسان و در عین حال رستگاری نهایی آخرالزمانی او می‌پردازد ولی از چارچوب‌های مسیحی سنتی فراتر می‌رود. اثر دوم شامل وحی‌های جدید خدا به جوزف اسمیت در باب موضوعات معاصر یا همان مسائل مستحدثه است که به ساختار کلیسای مورمون و باورها و رفتار مومنان می پردازد. "عقاید و عهود" را می‌توان مشابه "اعمال رسولان" عهد جدید شمرد که در آن جوزف اسمیت آرایی افزون بر کتاب مورمون را مطرح می‌کند و از این طریق ویژگی‌های خاصی به آیین مورمون می‌بخشد. باور به استمرار وحی الهی یکی از وجوه مناقشه برانگیز آیین مورمون است. در حالی که اکثریت مسیحیان، باب وحی را پس از عیسی مسیح بسته می‌دانند مورمون‌ها نه فقط جوزف اسمیت و بریگام یانگ بلکه همۀ جانشینان آنان را دارای مقام نبوت و گیرندۀ وحی الهی می‌دانند. از این نظر، تفاوتی میان جوزف اسمیت و تامس مونسن، پیامبر و رهبر فعلی این آیین وجود ندارد.
دیگر ویژگی‌های منحصر به فرد آیین مورمون عبارتند از سازمان روحانیت و نقش خانواده در زندگی پس از مرگ. سازمان روحانیت دو رده دارد: همۀ پسران از دوازده تا نوزده سالگی به ترتیب سه رتبۀ "خادم"، "مربی" و "کشیش" را طی می کنند تا در مقام "پیر" به تبلیغ این آیین بپردازند و پس از پایان دوره دو سالۀ تبلیغ "کشیش عالی رتبه" می‌شوند. روحانیت مختص به مردان است و زنان فقط به واسطۀ شوهر خود در آن سهیم می‌شوند. انتظار بر این است که همۀ زنان ازدواج کنند و کودکانی به دنیا آورند تا خانواده به مثابه واحد بنیادین رستگاری تشکیل شود. البته رستگاری در آیین مورمون معنای متمایزی دارد. همه، خواه مورمون یا غیر مورمون، رستگار خواهند شد به این معنا که در روز حشر و داوری بازپسین هر نفسی ثواب کارهای نیک خود را خواهد گرفت. به باور مورمون‌ها رنج و مرگ مسیح کفارۀ "گناه اولیه" حاصل از هبوط آدم بوده و از آن پس همگان می‌توانند بر طبق فرامین الهی زندگی کنند ولی هر کس بر حسب زندگی دنیوی خود در یکی از درجات سه گانۀ بهشت جای خواهد گرفت: ناسوت، ملکوت و لاهوت. ارتقا به مقام لاهوت، که از آن با عنوان "تعالی" هم یاد می شود، صرفا منحصر به مردان متاهل مورمون،همسران و خانواده‌هایشان است مشروط به این که بر طبق شعائر خاصی در معابد مورمون ازدواج کرده باشند. حدود یک دهه پس از تاسیس آیین مورمون، جوزف اسمیت چند همسری را تجویز کرد که احیای یکی از سنت‌های عهد عتیق به شمار می رفت (حکم چند همسری در سال ۱۸۹۰ لغو شد و امروز اکثر مورمون‌ها یا همان پیروان "کلیسای عیسی مسیح قدیسان آخرالزمان" به تک همسری پایبندند و چند همسری جز در میان فرقه‌های موسوم به مورمون‌های بنیادگرا رایج نیست). تجویز چند همسری بخشی از باوری الهیاتی به غلبه بر مرگ بود که به عقیدۀ مورمون‌ها از طریق انجام شعائر ازدواج در معبد امکان‌پذیر است. مورمون‌هایی که به اصول اخلاقی آیین خود پایبندند (یعنی سیگار نمی‌کشند، الکل و قهوه نمی‌نوشند و روابط جنسی نامشروع ندارند)، به کلیسا عشریه می‌دهند و به فعالیت‌های دینی مشغولند اجازه می‌یابند تا به معبد بروند، معبدی که به روی دیگران، خواه غیر مورمون‌ها یا مورمون‌های غیر فعال، بسته است. تنها کسانی که در شعائر معبد شرکت جویند قادر به تعالی به عالم لاهوتند. این شعائر خاص یکی از دیگر اموری است که آیین مورمون را از دیگر گروه‌های مسیحی متمایز می‌سازد.
اعضای شورای دوازده نفرۀ "رسولان" مسن‌ترین رسول را به پیامبری و رهبری آیین مورمون برمی‌گزینند. رهبر و پیامبر از بین رسولان دو مشاور برای خود انتخاب می‌کند. در سلسله مراتب رهبری آیین مورمون پس از شورای دوازده نفره هشت شورای هفتاد نفره وجود دارد که هر یک مسئول اداره‌ امور جوامع مورمون در یکی از نواحی دنیاست. افزون بر این، در هر محلی "اسقفی" وجود دارد که به امور رسیدگی می کند ولی در ازای این کار حقوق نمی‌گیرد و از راه دیگری امرار معاش می‌کند. زنان جوان، مردان جوان، بزرگسالان، مبلغین دینی، خیّرین و اصناف گوناگون نیز هر یک "انجمن" های خاص خود را دارند و تابع دستورات شوراها هستند. نهادینگی منحصر به فرد آیین مورمون یکی از دیگر وجوه ممیزۀ آن از دیگر گروههای مسیحی است.
چهار دهه قبل، سیدنی اُلسترُم در اثر مشهور خود "تاریخ دینی مردم آمریکا" اعتراف کرد که نمی‌ داند آیین مورمون فرقه است یا کلیسا یا خرده فرهنگی آمریکایی یا دینی جدید (السترُم ۱۹۷۲: ۵۰۸-۵۰۹). رادنی استارک، جامعه شناس نامدار آمریکایی، آیین مورمون را نخستین دین جهانی پس از ظهور اسلام می‌داند. به باور او جامعه شناسان دین باید فرصت را غنیمت شمارند و به مطالعۀ این آیین بپردازند زیرا علل جهانی شدن آیین‌های هندو، بودایی، مسیحی و اسلام در ژرفای تاریخ پنهان مانده در حالی که معاصر بودن آیین مورمون امکان مطالعۀ پدیدۀ نادر ظهور یک دین جهانی جدید را فراهم می‌سازد (استارک ۱۹۸۴: ۹-۱۰؛ استارک ۱۹۹۸؛ استارک ۲۰۰۵). فیلیپس با مقایسۀ سرشماری‌های ملی شش کشور و آمار رسمی کلیسای مورمون به این نتیجه رسیده که آمار رسمی این کلیسا مبالغه آمیز است و هنوز نمی‌توان آیین مورمون را یک دین جهانی دانست. به نظر او این آیین یک کلیسای آمریکایی است که شعبه‌هایی در دیگر قاره‌ها دارد و یا به عبارت دیگر، یک آیین مسیحی بین‌المللی در حال رشد است (فیلیپس ۲۰۰۶: ۵۲-۵۳). اکستوبی و سیگال آیین مورمون را نه یک دین جهانی بلکه یک فرقۀ مسیحی آمریکایی جدید می‌دانند (اکستوبی و سیگال ۲۰۰۷: ۱۸۳-۱۸۵). دیویس، دین‌پژوه بریتانیایی، می‌گوید که هیچ توافقی بر سر اصطلاح "دین جهانی" وجود ندارد و این تعریف بستگی به معیارهای گوناگونی دارد که پژوهشگران مختلف به کار می‌گیرند (دیویس ۲۰۰۰: ۲۱۳-۲۶۷). به نظر او اگر منظور از دین جهانی دینی باشد که در فرهنگ‌های گوناگون ریشه دوانده و با باورها و رسوم محلی تطابق یافته در این صورت آیین مورمون دینی جهانی نیست. ولی اگر مراد از "جهانی" فرایندی باشد که از طریق آن یک نهاد در جوامع گوناگون حضور می‌یابد و در عین حال هویت متمایز خود را حفظ می‌کند در این صورت آیین مورمون یک دین جهانی است. در واقع، علت وجودی و رسالت کلیسای مورمون تداوم هویت متمایز این آیین است چه که این آیین برای کسانی جذابیت دارد که در پی هویتی متفاوت از همسایگان خود باشند. به نظر دیویس، اقتدار رهبری متمرکز این کلیسا به احتمال زیاد ادامه خواهد یافت و معدودی از مورمون های آسیایی و آمریکایی جنوبی به کادر رهبری مرکزی این آیین یا همان "مسئولین عالی رتبه" خواهند پیوست
هویت متغیر آیین مورمون را از تغییر عنوان رسمی‌اش می توان دریافت. عنوان آن در هنگام تاسیس در سال ۱۸۳۰ "کلیسای مسیح" بود. اندکی بعد به "کلیسای قدیسان آخرالزمان" و سپس در سال ۱۸۳۸ به "کلیسای عیسی مسیح قدیسان آخرالزمان" تغییر نام یافت. در سال ۱۹۹۵ در آرم رسمی آن حروف واژه‌های "عیسی مسیح"، بزرگ و حروف دیگر واژه های این عنوانِ رسمی کوچک شد. در سال ۲۰۰۱ رهبران این آیین اعلام کردند که هرچند این عنوان کامل از طریق وحی دریافت شده ولی می‌توان آن را به اختصار "کلیسای عیسی مسیح" خواند ولی نباید از آن با عنوان "کلیسای مورمون" یاد کرد. تاکید بر عیسی مسیح حاکی از تنش مهمی است که میان هویت مسیحی این کلیسا و رابطه‌اش با دیگر کلیساها وجود دارد. به نظر رهبران آیین مورمون، این کلیسا مسیحی است زیرا مسیح نقشی محوری در رستگاری مورمون ها دارد و رابطۀ جوزف اسمیت با مسیح همچون نسبتی است که میان انبیای بنی اسراییل و موسی وجود دارد. افزون بر این، کتاب مقدس در کنار "کتاب مورمون"، "عقاید و عهود" و "مروارید گرانبها"، یکی از چهار "کتاب معیار" یا مقدس آیین مورمون است. بنا بر این، به باور مورمون ها این آیین، مسیحی و جزیی از سنت مسیحی ولی متمایز از دیگر کلیساها و تنها کلیسای "راستین" است. رهبران آیین مورمون به خوبی دریافته‌اند که تاکید بر پیوستگی این آیین با مسیحیت به موفقیت آن در جوامع مسیحی کمک می‌کند ولی در عین حال از تاکید بر وجوه متمایز این آیین که پیروانش را به تعبیری "مردمی خاص" می‌سازد غفلت نمی کنند.
باور به استمرار وحی و کتب مقدسه ای افزون بر "کتاب مقدس"، ساختار خاص روحانیت، نقش منحصر به فرد خانواده در رستگاری، شعائر معبدی و آموزه هایی همچون باور به خدا شدن فرجامین انسان، عدم باور به خلق از عدم، باور به خدایی "ناظم" و نه "خالق"، عدم باور به تثلیث در معنای رایج و باور به رجعت مسیح در آمریکا از جمله مواردی است که سبب شده اکثر مسیحیان، به ویژه پروتستان های تبشیری، مورمون ها را مسیحی نشمارند. عجیب نیست که هر چند مورمون ها از نظرشاخص هایی مثل تحصیلات، درآمد، سلامتی، امید به زندگی، طلاق و تبهکاری از میانگین جمعیت آمریکا بسیار بهترند ولی تنها ۵۶ درصد از رای دهندگان آمریکایی حاضرند در انتخابات ریاست جمهوری به یک نامزد مورمون رای دهند
آیا میت رامنی از این قاعده مستثنا خواهد بود؟
*عرفان ثابتی، پژوهشگر جامعه شناسی دین در دانشگاه لنکستر انگلستان است.