تاريخچه عدد صفر

[Dr.Akhavan]

ايسنا:يکي از معمول‌ترين سئوال‌هائي که مطرح مي‌شود، اين است که چه کسي صفر را کشف کرد؟ البته براي جواب دادن به اين سئوال بدنبال اين نيستيم که بگوئيم شخص خاصي صفر را ابداع و ديگران از آن زمان به بعد از آن استفاده مي‌کردند.
اولين نکته شايان ذکر در مورد عدد صفر اين است که اين عدد دو کاربرد دارد که هر دو بسيار مهم تلقي مي‌شود يکي از کاربردهاي عدد صفر اين است

که به عنوان نشانه‌اي براي جاي خالي در دستگاه اعداد (جدول ارزش مکاني اعداد) بکار مي‌رود. بنابراين در عددي مانند ‌٢١٠٦ عدد صفر استفاده شده تا جايگاه اعداد در جدول مشخص شود که بطور قطع اين عدد با عدد ‌٢١٦ کاملاً متفاوت است. دومين کاربرد صفر اين است که خودش به عنوان عدد بکار
مي‌رود که ما به شکل عدد صفر از آن استفاده مي‌کنيم.
هيچکدام از اين کاربردها تاريخچه پيدايش واضحي ندارند. در دوره اوليه تاريخ کاربرد اعداد بيشتر بطور واقعي بوده تا عصر حاضر که اعداد مفهوم انتزاعي دارند. بطور مثال مردم دوران باستان اعداد را براي شمارش تعداد اسبان، ... بکار مي برند و در اينگونه مسائل هيچگاه به مسئله اي برخورد نمي‌کردند که جواب آن صفر يا اعداد منفي باشد.
بابلي‌ها تا مدتها در جدول ارزش مکاني هيچ نمادي را براي جاي خالي در جدول بکار نمي‌بردند. مي‌توان گفت از اولين نمادي که آنها براي نشان دادن جاي خالي استفاده کردن گيومه (") بود. مثلاً عدد‌٦"21 نمايش دهنده ‌٢١٠٦ بود. البته بايد در نظر داشت که از علائم ديگري نيز براي نشان دادن جاي خالي استفاده مي‌شد و ليکن هيچگاه اين علائم به عنوان آخرين رقم آورده نمي‌شدند، بلکه هميشه بين دو عدد قرار مي‌گيرند بطور مثال عدد "216 را با اين نحوه علامت‌گذاري نداريم. به اين ترتيب به اين مطلب پي مي‌بريم که کاربرد اوليه عدد صفر براي نشان دادن جاي خالي اصلاً به عنوان يک عدد نبوده است.
البته يونانيان هم خود را از اولين کساني مي‌دانند که درجاي خالي, صفر استفاده مي‌کردند، اما يونانيان دستگاه اعداد (جدول ارزش مکاني اعداد) مثل بابليان نداشتند. اساساً دستاوردهاي يونانيان در زمينه رياضي بر مبناي هندسه بوده و به عبارت ديگر نيازي نبوده است که رياضي دانان يوناني از اعداد نام ببرند زير آنها اعداد را بعنوان طول خط مورد استفاده قرار مي‌دادند.
البته بعضى از رياضي‌دانان يوناني ثبت اطلاعات نجومي را بر عهده داشتند. در اين قسمت به اولين کاربرد علامتي اشاره مي‌کنيم که امروزه آن را به اين دليل که ستاره شناسان يوناني براي اولين بار علامت ‌٠ را براي آن اتخاذ کردند، عدد صفر مي‌ناميم. تعداد معدودي از ستاره شناسان اين علامت را بکار بردند و قبل از اينکه سرانجام عدد صفر جاي خود را بدست آورد، ديگر مورد استفاده قرار نگرفت و سپس در رياضيات هند ظاهر شد.
هنديان کساني بودند که پيشرفت چشمگيري در اعداد و جدول ارزش مکاني اعداد ايجاد کردند هنديان نيز از صفر براي نشان دادن جاي خالي در جدول استفاده مي‌کردند.
اکنون اولين حضور صفر را به عنوان يک عدد مورد بررسي قرار مي‌دهيم، اولين نکته‌اي که مي‌توان به آن اشاره کرد اين است که صفر به هيچ وجه نشان دهنده يک عدد بطور معمول نمي‌باشد.
از زمانهاي پيش اعداد به مجموعه‌اي از اشياء نسبت داده مي شدند و در حقيقت با گذشت زمان مفهوم صفر و اعداد منفي که از ويژگيهاي مجموعه اشياء نتيجه نمي شدند، ممکن شد. هنگاميکه فردي تلاش مي کند تا صفر و اعداد منفي را بعنوان عدد در نظر بگيريد با اين مشکل مواجه مي شود که اين عدد چگونه در عمليات محاسباتي جمع، تفريق، ضرب و تقسيم عمل مي کند.
رياضي دانان هندي سعي بر آن داشتند تا به اين سئوالها پاسخ دهندو در اين زمينه نيز تا حدودى موفق بوده اند .
اين نکته نيز قابل ذکر است که تمدن ماياها که در آمريکاي مرکزي زندگي مي کردند نيز از دستگاه اعداد استفاده مي‌کردند و براي نشان دادن جاي خالي صفر را بکار مي‌برند.
بعدها نظريات رياضي دانان هندي علاوه بر غرب، به رياضي دانان اسلامي و عربي نيز انتقال يافت. فيبوناچي، مهمترين رابط بين دستگاه اعداد هندي و عربي و رياضيات اروپا مي‌باشد.