دانشنامه جهان اسلام

[ganjineh]

دانشنامه جهان اسلام دايرة المعارفي است درباره آموزه هاي دين اسلام و تمدن و فرهنگ ملل مسلمان از آغاز پيدايش اسلام تا زمان حاضر. مقالات اين دانشنامه كه به ترتيب الفبائي تنظيم و فعلا از حرف "ب" شروع شده است حوزه وسيعي از علوم و معارف اسلامي را در بر مي گيرد و طي آن كوشش مي شود اطلاعات دستِ اول در ابعاد گوناگون به شكل نظام مند در اختيار خواننده قرار گيرد. تاريخ، جغرافيا، اصطلاحات علوم قرآني و حديث، فقه، كلام، عرفان و فلسفه اسلامي، ادبيات و هنر، سيره انبيا و اوليا و ائمه (عليهم السلام)، شرح حال و آراي بسياري از مفسران، فقها، متكلمان، فيلسوفان، عارفان، مورخان و هنرمندان عالم اسلام از جمله مطالبي است كه در اين دانشنامه قابل دسترسي است. براي اطلاع از فهرست تفصيلي دانشنامه مي توانيد از طريق فهرست مدخل يا از طريق جستجو در موضوعات صفحه اول اين پايگاه اطلاع رساني به مطالب دلخواه خود دسترسي پيدا كنيد.


آغاز تدوين دانشنامه جهان اسلام به نخستين سالهاي پس از پيروزي انقلاب اسلامي ايران باز مي گردد. هرچند در قرن اخير موسسات دانشگاهي و خاورشناسان كوشش هاي مستمر و گسترده اي براي تاًليف دايرة المعارفهايي درباره اسلام صورت داده اند، اما نگارش دايرة المعارفهايي به سبك جديد، كه از آغاز به خواست و ابتكار مسلمانان و هدايت و درايت خود آنها و به زبانهاي رايج جهان اسلام تدوين و تاًليف شده باشد، اقدامي ضروري و ارزشمند است. دايرة المعارفهايي كه در مغرب زمين درخصوص گذشته و حال جهان اسلام تاًليف مي شود، به طور طبيعي متاثر از طرز تلقي آنها از اسلام و فرهنگ و تمدن اسلامي است و تاًثير اين طرز تلقي در گزينش و حذف و ابقاي مدخل ها و كم و كيف مقالات انكارناپذير است.


با توجه به اين نكته و در پاسخ به نياز جامعه علمي فرهنگي ايراني و غيرايراني، و با درنظرگرفتن انتظاراتي كه به دنبال انقلاب اسلامي ايران- بزرگترين تحول فرهنگي و سياسي جهان اسلام در عصر حاضر- در جهان نسبت به ارائه معارف اسلامي و شناساندن زواياي فرهنگ و تمدن اسلامي و معرفي ميراث گرانسنگ جهان اسلام به وجود آمده بود، بنياد دايرة المعارف اسلامي در سال 1362 تاًسيس شد و تدوين و نشر دانشنامه جهان اسلام را با نگرشي اسلامي و روشي علمي، درباره مباحث مختلف دين اسلام و تاريخ و تمدن و فرهنگ ملل مسلمان، خاصه ايران و زبان فارسي، وجهه همت خود قرار داد.


دايرة المعارف نويسي در تمدن اسلامي سابقه اي كهن دارد و در دوره اي بيش از هزار سال، مسلمانان آثار بسياري در اين زمينه تاًليف كرده اند. در نهضت علمي عظيمي كه از قرن دوم هجري آغاز شد و در قرن سوم و چهارم هجري به اوج خود رسيد، دانشمندان مسلمان در همه انواع علوم و فنون تحقيقات عميق و گسترده اي كردند، دانشهائي نو پديد آوردند و علوم روزگار خويش را بسط دادند و در هريك از فروع معارف بشري كتابها و رساله ها نوشتند. براي تسهيل مراجعه و نيز تقسيم و تبويب علوم، كه مولود رشد علوم در قرن چهارم و تنوع موضوعات و كثرت آثار علمي بود، نياز به دوگونه تاًليف پديد آمد: يكي تدوين فهرستي از كتب و رسائل براي اطلاع از نوشته هاي علوم گوناگون و احوال و آراي علما و مولفان در هر علم كه الفهرست ابن نديم (متوفي 385) نمونه بارز اين گونه آثار است، و ديگر تاًليف آثاري در تعريف و تقسيم انواع علوم و فنون و بيان موجز اصطلاحات آنها، كه كهن ترين نمونه هاي آن احصاءالعلوم ابونصر فارابي(260-339) و مفاتيح العلوم خوارزمي (متوفي 387) است.


در يك قرن اخير، از زمان آشنائي مسلمانان با شيوه هاي جديد دايرة المعارف نويسي، چندين دايرة المعارف در كشورهاي اسلامي منتشر شده است. دربسياري از اين آثار از شيوه دايرة المعارفهاي غربي تقليد و مواد بسياري نيز از آنها ترجمه و اقتباس شده است.


در ايران از سال 1327 شمسي براي ترجمه دايرة المعارف اسلام چاپ انتشارات بريل به زبان فارسي كوششهايي شد، اما به ثمر نرسيد. در سال 1348 يكي از موسسات انتشاراتي به ترجمه اين دايرة المعارف پرداخت كه نخستين دفتر آن با نام دانشنامه ايران و اسلام در سال 1354 شمسي منتشر شد و سپس به تدريج تا 1360 نُه دفتر ديگر آن منتشر شد. در دايرة المعارف فارسي(به سرپرستي غلامحسين مصاحب) نيز شماري از مقالات دايرة المعارف اسلام عينا" ترجمه و چاپ شده است.



اگرچه امروزه كلمه"دايرة المعارف " در زبانهاي فارسي و عربي و اردو رواج دارد، ولي بنياد دايرة المعارف اسلامي به دليل قدمت و اصالت كلمه "دانشنامه" و استعمال آن براي كتابهاي دايرة المعارف گونه در آثار قدما (مانند دانشنامه علائي ابن سينا و دانشنامه شاهي محمد امين استرآبادي) اين تركيب فارسي ساده و رسا را بر اصطلاح "دايرة المعارف" ترجيح داد و از آن رو كه اين دانشامه مباحث مربوط به جهان اسلام را شامل مي شود عبارت "جهان اسلام" را بدان افزود.





بخشي از مقالات اين دانشامه، بخصوص آنچه درباره اسلام و ايران و ادب فارسي است، اختصاصا" براي دانشنامه تاًليف شده است كه هم مولفان ايراني و هم محققان مسلمان كشورهاي ديگر در آنها مشاركت داشته اند. بخشي ديگر از مقالات، خاصه حوزه هايي كه در ايران متخصص ندارد، ترجمه از منابع و مراجع مختلف است. برخلاف دانشنامه ايران و اسلام و دايره العارفهاي عربي و تركي و اردو كه ملتزم به ترجمه از يك منبع يعني دايرة المعارف اسلام بوده اند، دانشنامه جهان اسلام بدون چنان التزامي با تحقيق و كاوش در دايرة المعارفهاي مختلف، مقاله هاي محققانه تر و مناسبت تر را ترجمه كرده و در دانشنامه جهان اسلام آورده است. گاه نيز از تلفيق دو يا چند مقاله معتبر مقاله اي جامع تر با ساختاري مناسبتر پرداخته است.


نام نويسنده (يا نويسندگان) در پايان هر مقاله آمده است و اگر مقاله از دايرة المعارفهاي ديگر ترجمه شده باشد نام آن ماًخذ ( يا مآخذ) پس از نام نويسنده مقاله به اختصار ذكر شده است. در برخي از مقالات كه نوشته يا پرداخته چند تن از اعضاي هيئت علمي بنياد دايرة المعارف اسلامي است، بعبارت "د.ج.اسلام" (دانشنامه جهان اسلام)يا گروه "گروه علمي" بسنده و از ذكر نامها خودداري شده است. تكمله ها و تعليقه هائي كه بر مقالات ترجمه اي افزوده شده به دو گونه است: گاه با عنوان "تكمله"در ذيل مقاله اصلي آمده و گاه در ميان دو قلاب{ } در مواضعي مناسب از مقاله اصلي گنجانده شده است. براي كنترل كيفيت مقاله ها در دانشنامه جهان اسلام يك گردش كار تنظيم شده و بر اجراي آن انضباط بسيار دقيقي حاكم است.


بر اساس برنامه ريزيهاي انجام شده پيش بيني مي شود دانشنامه جهان اسلام تا سال 1400 شمسي در چهل جلد به پايان برسد. اينك ده شماره منتشر شده است و در آينده مدخلهايي از ميان اين مجموعه، انتخاب و به زبانهاي عربي و انگليسي ترجمه خواهد شد.



در باره قلمرو مقاله هاي دانشنامه جهان اسلام توجه خوانندگان را به نكات زير جلب مي كنيم :


الف) در مباحث جغرافيايي جهان اسلام، با توجه به زبان مركز نشر دانشنامه، در مورد ايران علاوه بر استانها و مراكز استانها براي شهرها نيز مقاله نوشته مي شود، روستاهايي كه پيشينه شايان توجه فرهنگي دارند، و يا حادثه مهمي در آنها روي داده ذكر مي شود. در حالي كه در باره ساير كشورها قرار كلي بر اين است كه به كشورها، مراكز آنها و شهرهايي كه سابقه تاريخي در دوره اسلامي دارند، اكتفا شود. سرزمينهايي كه قبلا اسلامي بوده اند و اينك اسلامي نيستند (مانند اسپانيا) يا مناطقي كه اسلامي بودن آنها در معرض ترديد و تهديد قرار دارد (مانند فلسطين اشغالي، شبه قاره هند، بوسني و هرزگوين، و كشورهاي آسياي ميانه كه فرهنگ و تمدن اسلامي در آنها سابقه طولاني دارد و پس از فروپاشي اتحاد شوروي سابق به استقلال رسيده اند) كوشش بر آن است كه مدخل ها با نگاهي بازتر گزيده شود تا پيشينه فرهنگ اسلامي در اين مناطق بهتر معلوم گردد.
بعضي از اَعلام جغرافيايي در دوره هاي مختلف اسمهاي گوناگون داشته اند كه نشان دهنده برخي از مشخصات آنهاست، چنانچه نياز به تفكيك اين دوره ها باشد، اين اعلام ذيل نامهاي مختلفشان خواهند آمد، مانند باب الابواب و دربند يا مهرجانقذق، بدره و دره شهر يا بحر فارس يا خليج فارس كه هركدام مدخل مستقل دارند.



ب) در مورد انتخاب كتابها، فقط مواردي معرفي مي شود كه در "قدراول"اند. مقصود از "قدراول" كتابهايي هستند كه در ميان كتابهاي مشابه به دليلي فضل تقدم دارند، مثلا دهها سال بلكه چند قرن مورد توجه دانشمندان قرار گرفته و نقدها و شروح و حواشي بسيار بر آن نوشته شده است، يا در زمان طولاني در حوزه هاي آموزشي، كتاب درسي بوده است، يا قديميترين كتاب فارسي در رشته اي خاص به شمار مي رود، يا در انتقال علوم به حوزه اسلام و برعكس، در انتقال علوم از حوزه اسلامي به نقاط ديگر سهم مهمي داشته است. ساير كتابها و آثار علمي در ضمن شرح حال پديدآورندگان آنها درج خواهد شد.



ج) در مورد اشخاص، دايره انتخاب كمي وسيعتر است. مثلا اشخاص تا "قدرسوم" و گاهي رتبه هاي پايينتر در حوزه هاي گوناگون علم و تمدن اسلامي معرفي مي شوند و در اين باره تقدم زماني، تاثير گذاري سياسي اجتماعي و آثار علمي، از ملاكهاي انتخاب است. از ديگر ملاكها در انتخاب كتابها و اشخاص به ايراني و شيعه بودن به سبب انتظاري كه از اين دانشنامه مي رود، توجه بيشتري شده است، زيرا شرح حال بسياري از بزرگان جهان اسلام در منابع دايرةالمعارفي ديگر يافت مي شود، اما درباره مسائل ايران و تشيع، احتمالا خوانندگان به اين دانشنامه بيشتر مراجعه خواهند كرد.



د) دانشهاي جهان اسلام را مي توان به چهار دسته تقسيم كرد كه به ترتيب اهميت عبارت اند از:
1) علومي كه اصالتاً و صرفاً اسلامي اند، مانند فقه،و تفسير، حديث و كلام.
2) علومي كه در دوره اسلامي رشد و شكوفايي و توسعه يافته اند، مانند رياضيات، نجوم، فلسفه و طب.
3) علومي كه مقدمه شناخت اسلامي تلقي مي شوند، مانند زبان و ادبيات عربي.
4) دانشها و هنرهاي رايج در سرزمينهاي اسلامي، مانند موسيقي و نقاشي.

بديهي است حجم مقاله هاي دانشنامه، با ارتباط آنها با اسلام نسبت مستقيم دارد؛ بدين معنا كه مسائل علوم اسلامي به مراتب بيش از مسائل علوم رايج در سرزمينهاي اسلامي مطرح خواهد شد.



ه) در برخی از علوم، مانند فلسفه، شماری از برجستگان فيلسوفان و عالمان غير مسلمان که مسلمانان متأثر از آنها بوده اند، يا به گونه اي مسلمانان بر آنها تاثير گذاشته اند، معرفی می شوند.


و) بخش ديگری از مدخل های دانشنامه مربوط به اموری است که در زندگی عمومی و سرنوشت جمعی مسلمانان و نيز در فرهنگ و تمدن اسلامی تأثيری عميق و ماندگار به جا نهاده است. از اين قبيل است فعاليت گروهها و جمعيتها و احزاب به سبب نقشی که در سياست، اقتصاد و فرهنگ داشته اند. در اين زمينه به حوادث و وقايع و اشخاص متعلق به يكصد سال اخير – که دوره بيداری مسلمانان و عصر پيدايی نهضتهای اسلامی در مقابل استعمار است – توجه بيشتری خواهد شد. واقعيتهای مربوط به انقلاب اسلامی ايران نيز نه تنها از آن حيث که بخشی مهم و سرنوشت ساز از تاريخ ايران را تشکيل می دهد، مورد توجه خواهد بود، بلکه از آن جهت که نشانه تحرک و گرايش شديد مسلمانان به استقلال و بازگشت به اصالتهای فرهنگی و تمدنی خويش است، در دانشنامه، با رعايت اصول و ضوابط علمی حاکم بر مقالات، جای خاص خود را خواهد داشت. همچنين خارجيانی که در ايران و کشورهای اسلامی حضور و نقش شايان ذکر و توجه داشته اند، در دانشنامه ذکر خواهند شد، مانند برادران شرلی، لرد بالفور، باسکرويل و شوستر.


ز) در گزينش مدخل های دانشنامه مسائلی که به نحوی در جامعه و تاريخ مسلمان حضوری نسبتاً ديرپا، و در فرهنگ و تمدن اسلامی، به نحوه مثبت يا منفی، نقش داشته اند، مانند آداب و رسوم قومی، دينی، جشنها و اعياد درختها و اشيائی که با اعتبار نوع خود، ارزش فرهنگی و تمدنی دارند، مانند سرو، گردو و گليم خوراكيهايي كه در متون ديني ذكر شده اند، مانند انجير و انار گياهان دارويي و نام درختاني كه در كتابهاي علمي مسلمانان مطرح شده اند. البته در همه اين مدخل ها، جنبه انتقادي و بررسي همه جانبه رعايت خواهد شد.
در انتخاب مدخلها و چگونگي ضبط آنها نيز قواعد و مقررات خاصي تدوين شده است. براي اطلاع از پاره اي از اين موارد مي توانيد به بخش در باره مدخل مراجعه كنيد.


ح) در تدوين مقاله ها، مولفان و اعضاي هيئت علمي از شيوه نامه ويرايش در دانشنامه جهان اسلام تبعيت مي كنند. اين شيوه نامه ابتدا توسط استاد احمد سميعي گيلاني تدوين شد و سپس تجربه هايي كه در خلال كار بدست آمد، بدان افزوده شد.