مراقبت از مو

[ganjineh]

  طبیعی وسالم یک موی محکم، نرم و با قابلیت ارتجاع مناسب در حالت مرطوبو خشک می‌باشد. یک موی تمیز، ظاهری درخشان دارد. هدف کلی از کاربردفرآورده‌های مراقبت از مو حفظ زیبایی طبیعی مو و تأمین درخشندگی و حالتارتجاع، طراوت و شادابی مو می‌باشد. موی چرب و یا خشک به خودی خود غیرطبیعی به حساب نمی‌آید و لذا نیاز به درمان خاص ندارد. مفهوم موی طبیعی درعلم زیبایی یک مفهوم وسیع و عینی وابسته به عوامل شخصی، حرفه‌یی، اجتماعیو فرهنگی است.


موی سر

● شامپوها
شامپو را می‌توان یک پاک کننده‌ی مناسب جهت شستشوی مو تعریف کرد که مو رادر وضعیت مناسب نگه‌می‌دارد. در ابتدا شامپوها تنها به عنوان پاک کننده‌یمو به کار می‌رفتند ولی در سالهای اخیر عملکرد شامپوها گسترش یافته وخواصحالت دهندگی و درمان برخی بیماریهای پوستی نیز به آن افزوده شده است. یکشامپو در درجه‌ی اول برای شستشوی مو باید چربی (سبوم) روی مو را رفع کندچرا که این چربی، کثیفی و ذرات دیگر را به خود جذب می‌کند. ارزیابی خاصیتپاک کنندگی شامپو کاری است مشکل و پیچیده. فرد مصرف کننده، خاصیت پاککنندگی شامپو را بیشتر براساس خاصیت کف کنندگی آن می‌سنجد. در واقعشامپویی که خوب کف نکند فروش خوبی نخواهد داشت. در ارزیابی خاصیت پاککنندگی شامپوها گر چه روش‌هایی وجود دارد ولی هیچ معیار واحدی را نمی‌توانبه کار برد. اثر بخشی شامپو را می‌توان تنها بر اساس نظر مصرف کننده مطرحکرد. عواملی را که در این مورد باید در نظر گرفت عبارتند از:
▪ راحت پخش شدن شامپو روی مو
▪ قدرت کف کنندگی
▪ راحتی‌شستشو و آب کشی و شانه شدگی موهای مرطوب
▪ درخشندگی موهای فرد
▪ سرعت خشک شدن
▪ راحت بودن شانه کردن موها و حالت دادن به آنها
▪ بدون خطر و ضرر بودن
● ترکیب شامپوها
ترکیب شامپوها بسیار متنوع است ولی اجزای اصلی و ضروری هر شامپو را می‌توان به چند گروه تقسیم کرد:
▪ آب
▪ پاک کننده‌ها
▪ مواد چرب خاص
● شامپوهای صابونی
(Soap shampoo) از روغن‌های گیاهی یا حیوانی تشکیل شده‌اند و کثیفی و چربیرا به خوبی پاک کننده‌های دیگر رفع می‌کنند. آب‌هایی که املاح زیادی دارندهمراه شامپوهای صابونی یک رسوب نامحلول تشکیل می‌دهند و به این دلیل تمایلعمومی به سمت استفاده از پاک‌کننده‌های معمولی به عنوان جزء اصلیشوینده‌ها است. پاک کننده‌های معمولی فرآورده‌های صناعی مشتق از نفت هستندو با آب سنگین رسوب نمی‌دهند.
شامپو کلاً حاوی مواد کاهنده‌ی کشش سطحی (سورفکتان) شامل سورفکتان‌هایاصلی جهت شویندگی و تشکیل کف و سورفکتان‌های ثانوی جهت بهبود وضعیت و حالتموها، و افزودنی‌های دیگراست که ترکیب شامپو را تکمیل می‌کند و به آن خواصویژه می‌بخشد (سازندگان شامپوهای حاوی این مواد ادعا می‌کنند کهشامپوهایشان به لحاظ وجود این مواد خواص ویژه‌یی دارد). البته وجود این«خواص ویژه» بیشتر در حد ادعاست تا واقعیت.
شامپوهای بهداشتی آرایشی به صورت خشک (پودری)، مایع، کرم جامد، روغنی وپاشیدنی (آئروسل) تهیه می‌شوند. شامپوهای ضد شوره وشامپوهای دارویی حاویمواد ضد عفونی کننده و موادی چون قطران زغال سنگ و قطران چوب هستند.شامپوهای مایع شفاف رایج‌ترین نوع شامپوها هستند که به انواع مخصوص موهایچرب (انواع پاک کننده‌ یا Cleansing) و انواع مخصوص موهای خشک تا معمولی(زیبایی یا Cosmetic) که خاصیت حالت دهندگی خوبی دارند تقسیم می‌شوند. درحال حاضر بیشتر بازارهای جهانی را شامپوهایی قبضه کرده‌اند که هم خواص پاککنندگی (Cleansing) و هم خواص زیبایی (Cosmetic) دارند.
● بی‌خطری شامپو
شامپو باید مشخصاً غیر سمی باشد و در غلظت‌های مورد استفاده توسط مصرفکننده، پوست و چشم را تحریک نکند. شامپوهای جدید را قبل از ارائه به بازارو به خصوص از نظر میزان تحریک کنندگی چشم و آسیب‌ به قرنیه بررسی می‌کنند.شامپوهایی که چشم را تحریک نمی‌کنند معمولاً پوست را نیز اذیت نمی‌کنند.برای اطمینان از عدم آزار و ناراحتی چشم، محلول استاندارد شامپو را در چشمخرگوش albino می‌چکانند. در داخل شامپو گروهی از مواد دارای بار منفیالکتریکی (کاتیونیک) و گروهی دارای بار مثبت (آنیونیک) هستند. تحریککنندگی چشمی ترکیبات کاتیونیک بیش از مواد آنیوتیک است و کمترین تحریککنندگی در مورد ترکیباتی است که دارای بار الکتریکی نیستند (غیر یونی یاآنیونیک). کشش سطحی، اسیدی بودن، قدرت مرطوب کنندگی و کف کنندگی شامپو نیزدر این میان نقش دارند.
● موی خشک
هنگامی که میزان ترشح چربی پوست (سبوم) کافی نباشد پوست سر به نظر خشک وکشیده می‌آید و مو ظاهر کدر و شکننده‌یی پیدا می‌کند. این نوع مو را مویخشک می‌نامند و به خودی خود یک حالت طبیعی و فیزیولوژیک به حساب می‌آید.مویی که بیش از حد تحت تأثیر عوامل شیمیایی و یا مکانیکی قرار بگیرد نیزخشک می‌شود. این وضعیت در مورد موهایی که خیلی محکم به دور بیگودی بستهمی‌شوند، موهایی که خیلی بلیچ (رنگ بری) می‌شوند و موهایی که با محلول‌هایفر دائم قلیایی یا شامپوهای با قدرت پاک کنندگی بالا شسته می‌شوند و نیزموهایی که به دفعات بیش از حد برس کشیده می‌شوند ویا سشوار خیلی‌داغمی‌شوند نیز رخ می‌دهد.
موی خشک در معرض درهم‌ شدگی و پیچ‌ و تاب خوردن است. شانه‌کردن احتمالآسیب دیدن ساقه‌ی مو و ایجاد موخوره را افزایش می‌دهد به طوری که سلولهایسطحی مو مانند سفال‌های شیروانی، از سطح مو کنده می‌شوند. قرار گرفتن درمعرض آب و هوا و شرایط محیطی چون آفتاب، آلودگی هوا، باد، آب دریا واستخر، گرد و خاک و توفان شن و ماسه نیز موها را آسیب می‌زند. نور خورشیدنیز از عوامل مهمی است که جدا از کمرنگ کردن موهای قهوه‌یی و بلوند،موجبات سست شدن پیوندهای استحکام بخش مو (پیوندهای سیستئینی) را فراهمساخته و موجب پیدایش مواد آسیب ‌رساننده‌ به مو (رادیکال‌های آزاد) ومتخلخل شدن مو می‌شود. این روندها در رطوبت بالا تشدید می‌شوند. تغییراتفیزیکی - شیمیایی در موهای رنگ‌بری شده‌ی فر دار یا موهای رنگ شده واضح‌تراست ولی موی معمولی نیز به دستکاری‌های معمول آرایشی حساس است. اینتغییرات علاوه بر خصوصیات لمسی و سایشی و شفافیتی (سطحی)، خصوصیات عمقی ودرونی مو از قبیل قابل ارتجاع بودن مو را نیز در بر می‌گیرد. این حالتمربوط به کاهش چربی مو نیست بلکه به تغییر در بافت رشته‌های تشکیل دهنده‌یمو مربوط می‌شود. امروزه تمامی این تغییرات فیزیکی شیمیایی تعریف شده وقابل اندازه‌گیری هستند به طوری که می‌توان براق بودن و شفافیت مو،شکنندگی مو و تخلخل مو و سرعت خشک شدن مو را اندازه‌گیری کرد. حتی محتوایگوگرد و مواد تشکیل ‌دهنده‌‌ی مو که در استحکام و خصوصیات فیزیکی شیمیاییدخیلند قابل اندازه‌گیری هستند.
دستکاری بیش از حد فیزیکی و شیمیایی مو چه توسط فاکتورهای محیطی باشد و چهدر اثر فقدان چربی مو نهایتاً یک موی خشک، ضعیف و آسیب‌دیده ایجاد می‌کند.برطرف کردن علل خشکی مو بسیار مشکل است و در واقع هیچ‌ترکیبی تاکنونشناخته نشده که موجب کاستن فعالیت غدد مولد چربی پوست و مو (غدد سباسه)شود. این در واقع وظیفه‌ی یک شیمیدان فرآورده‌های آرایشی بهداشتی است کهاین مواد را به گونه‌یی طراحی کند که موجب تجزیه‌ی پیوند‌های خاص در مونشوند. به همان ‌اندازه‌ مناسب بودن روش استفاده از این فرآورده‌ها نیزمهم است. مطالب دیگر این است که بتوان آسیب ناشی از دستکاری موها را باکمک فرآورده‌های مناسب لغزان کننده و تثبیت کننده‌ی سلولهای سطحی مو درجای خود کاهش داد. اگر بتوان ترکیبات چرب موجود را به تار مو ثابت کرد تاحدودی این هدف تأمین شده است و چه بهتر که ترجیحاً از موادی که به طورطبیعی در چربی پوست وجود دارد استفاده کنیم تا هرگونه کمبود مواد طبیعیپوست و مو را جبران نماییم. رسیدگی به مو در واقع بازگرداندن ترکیباتشیمیایی از دست داده‌ی مو است (بازگرداندن اسیدهای آمینه و موادی که مو ازدست داده). ولی این رسیدگی هنگامی مؤثر خواهد بود که این مواد از دست رفتهتوسط فزاینده‌های شیمیایی یا فیزیکی به تار مو فیکس شوند تا در اثر آبکشیو شستن مو از میان نروند. تحقیقات اخیر موجب پیشرفت‌هایی در زمینه‌ینوسازی پیوند‌های آسیب‌دیده‌ی مو و جانشین‌ کردن آنها با پیوندهای جدیدشده است که متفاوت ولی به همان اندازه‌ قوی هستند شده است.
ترکیبات شیمیایی اصلی که درتهیه‌ی فرآورده‌های بهداشتی موی خشک به کاررفته عبارتند از:
● اسیدهای آلی
از جمله اسید استیک، اسید لاکتیک، اسید مالیک، اسید سیتریک، اسید تارتریک،اسید آدیپیک و... خاصیت آبکشی موها با آب لیمو و یا سرکه از قدیم الایامشناخته شده بوده است. موی شسته شده با صابون، کدر به نظر می‌آید چرا که موتحت تأثیر یک ماده‌ی قلیایی قرار گرفته و کم و بیش توسط صابون غیر قابل حلاشباع می‌شود. آب کشیدن مو با مواد اسیدی، اسیدیته‌ی پوست و مو را به حالتطبیعی باز می‌گرداند و نیز صابون را حل کرده از طریق اسیدهای چرب رها شده،احساس درخشندگی طبیعی مو را به آن باز می‌گرداند. پس از رنگ‌بری، آب کشیبا اسید موجب رسوب پروتئین‌ها شده به این ترتیب جلوی از بین رفتن اسیدهایآمینه و پروتئین‌های ناشی از تجزیه‌ی تار مو را می‌گیرد. بسیاری ازفرآورده‌های مخصوص موهای خشک حاوی مقادیر نسبتاً زیادی اسیدهای آلی هستند.
● ترکیبات و مشتقات چرب
ترکیب عموماً پذیرفته‌ی چربی پوست و مو (سبوم) عبارت است از ۲۰درصداسیدهای چرب اشباع نشده، ۱۰درصد اسیدهای چرب اشباع شده، ۳۰درصدتری‌گلیسرید، ۲۰ درصد استرهای چرب غیر از تری‌گلیسریدها، ۵ درصد کلسترولخالص یا مخلوط و ۱۵درصد اسکوالین. بازگرداندن کمبود این مواد نیز اگر چهثابت نشده، به نظر می‌رسد مفید باشد.
▪ اسیدهای چرب: اسید اولئیک، اسید استئاریک، اسید بهئیک beheic، اسید رسینولئیک، اسید لینولئیک، اسید لینولنیک (ویتامین F)
▪ الکل‌های چرب: لوریل و میریسیل الکل، اولئیل الکل، ستیل الکل، استئاریل الکل
▪ تری‌گلیسریدهای طبیعی: روغن بادام،کرچک، روغن بادام زمینی، آووکادو، روغن‌ذرت، روغن زیتون....
▪ موهای طبیعی: از قبیل موم زنبورعسل،اسپرماستی، روغن ژوژوبا
▪ استرهای چرب: مثل استئارات و اولئات گلیکول یا گلیسرول و استرهای چرب ایزوپروپیل
▪ مشتقات اکسی اتیلینی یا اکسی‌پروپیلینی: موم‌ها، الکل‌ها و اسیدهای چرب
▪ الکل‌های چرب: که به طور نسبی سولفاته شده‌اند.
▪ لانولین و مشتقات آن
▪ سایر موم‌های حیوانی: از قبیل روغن mink که حاوی ۷۵ درصد استرهای اشباعغیر اشباع است و ۲۰ درصد آن را یک اسید چرب غیر اشباع غیر معمول به نامپالمیتولئیک اسید تشکیل می‌دهد که در سبوم (چربی پوست) نیز وجود دارد.
▪ فسفولیپیدها به ویژه لسیتین‌ها، فسفاتیدها: (از زرده‌ی‌ تخم‌مرغ یادانه‌ی سویا استخراج شده) و مشتقات استخراج‌شده از روغن تخم‌ مرغ.
▪ نمک‌های لاکتیلات اسید چرب
لانولین یک کمپلکس موم حیوانی حاوی تعداد زیادی اسیدهای چرب اشباع و فاقداسید چرب غیر اشباع است. این اسیدهای چرب توسط الکل‌های چرب یا الکل‌هایحلقوی استریفیه می‌شوند. لانولین همچنین حاوی الکل های چرب و استرول‌هایاستریفیه ولی فاقد اسکولین و تری‌گلیسرید است. لانولین را گاهی به طورخالص در ساخت فرآورده‌های مخصوص مو به کار می‌برند ولی در بیشتر مواقع ازمشتقات آن (لانولین مایع یا مویی) استفاده می‌کنند. (لانولین استیله،الکل‌های لانولین، لانولین هیدروژنه و ...)
● ویتامین‌ها
ویتامین‌ها را (به خصوص از گروه A و B) می‌توان از منابع مختلف تهیه کرد.جوانه‌ی گندم که طی مراحلی فرآوری می‌شود حاوی ویتامین‌های محلول در چربیو در آب، عوامل تسریع‌کننده‌ی رشد مخمرها، آنزیم‌های مختلف، املاح،اسیدهای چرب، فسفاتیدها، اسیدهای آمینه و قندها است. به خصوص ویتامین E(آلفا توکوفرول) موجود در جوانه‌ی گندم پدیده‌های اکسیداسیون، احیا و درنتیجه‌ خونرسانی پوست سر را تسهیل می‌کند.
● مشتقات پروتئینی
مولکول‌های پروتئینی بزرگتراز آن هستند که به مو نفوذ کرده به داخل کراتین(جزء اصلی تشکیل دهنده‌ی مو) فیکس شوند. این مولکول‌ها را می‌توان به صورتتجزیه شده به قطعات کوچکتر به کاربرد. عصاره‌های کراتین شاخ گاو، موی اسب،پشم یا مو، و نیز پروتئین های ابریشم، کلاژن، ژلاتین، کازئین و ... بهصورت ساده و یا همراه با اسیدهای چرب به کار می‌روند.
● مواد کاهنده‌‌ی کشش سطحی (سورفکتان)کاتیون اکتیو
موی طبیعی را می‌توان به صورت یک ژل آمفوتریک حاوی گروههای بازی و اسیدیبا قدرت تقریباً معادل و عکس ‌هم در نظر گرفت. ارجحیت مختصر گروههای اسیدیکافی است تا مو ماهیتی به صورت یک رزین آنیونی پیدا کند. این حالت در موردموهای آسیب‌دیده و به خصوص موهای رنگ بری شده رخ می‌دهد به طوری که اینموها آکنده ‌از گروه‌های اسیدی آزاد ناشی از تخریب و اکسیداسیون پیوندهایسیستئینی می‌گردند. این گروه‌های اسیدی آزاد شامل اسیدهای سولفونیک می‌شودکه اسیدهای قوی هستند که به سطح موکیفیتی آنیونیک می‌دهد. تماس زیاد باآفتاب نیز ممکن است منجر به چنین تغییری شود (از راه اثر اشعه‌ی ماورایبنفش بر پیوندهای سیستئینی و افزایش حساسیت مو).
مشتقات کاتیون، اکتیو، سورفکتان‌هایی با یک گروه کاتیونیک هیدروفیلیک حاملیک یا دو زنجیره‌ی چرب هیدروکربن لیپوفیل هستند. وقتی یک ترکیب کاتیوناکتیو با موی آسیب دیده با سایت‌های متعدد آنیونی تماس پیدا کند یک پیوندالکتروشیمیایی بین تارمویی که بار منفی دارد و سایت‌های ماده‌ی کاتیوناکتیو با بار مثبت کاتیونی رخ می‌دهد. ترکیبات کاتیون اکتیو اهمیت زیادیدر رشته‌های کراتین‌دارند. این ترکیبات به خاطر قطبی بودن (Polarity) قادربه خنثی کردن و رفع عدم توازن شارژهای الکتریکی بین انواع مو هستند.
اساساً عملکرد سورفکلتان‌های کاتیون اکتیواین است که یک لایه‌ی نازک تکمولکولی را از طریق باندهای الکتروشیمیایی به موفیکس کند. بلافاصله‌ حتیآسیب دیده‌ترین موها نیز یک حالت نرمی و شانه‌پذیری مطلوب پیدا می‌کنندچرا که این لایه‌ی نازک از زنجیره‌های چربی تشکیل شده که لغزندگی تار مورا افزایش داده اثرات سایندگی شانه و برس کشیدن را به حداقل می‌رساند.اینکیفیت روی موی مرطوب بیش‌تر به چشم می‌آید و روی موی خشک کمتر. انواعمختلفی از مواد کاتیون اکتیو وجود دارد و بسته به نوع آنیون یا کاتیون،خصوصیات این مواد متفاوت است. پاک‌کننده‌ها (دترژان‌ها)، امولسیفایرها(emulsifiers) و حالت دهنده‌ها خواص گوناگون این مواد را نشان می‌دهندترکیبات با زنجیره‌ی بلندتر مثل استئاریل به مراتب‌ حالت دهندگی مؤثرتریایجاد می‌کنند تا ترکیبات با زنجیره‌ی کوتاه مثل لوریل‌ها. این دسته موادشامل:
۱) نمک‌های آمونیوم چهارتایی با یک یا دو زنجیره‌ی چرب مثل نمک‌هایاستئاریل یا اولئیل دی متیل بنزیل آمونیوم، لوریل پیریدینیوم و دیاستئاریل دی متیل آمونیوم.
۲) آمین‌های چرب مثل استئاریل دی متیل آمین
۳) آمین‌های چرب اتوکسیله، کواترنیزه یا غیر کواترنیزه مثل کواترنیوم ۵۲
۴) اسیدآمینه‌های آلفا و بتای چرب مثل آلکیل دی متیل گلایسین و الکیل متیل بتا آلانین
۵) قندها یا مشتقات کواترنیزه از قبیل آمیدهای آمینه‌ی گلوکونیک کواترنیزه از جمله کواترنیوم ۲۲
۶) آمیدهای آمینه‌ی کواترنیزه یا غیر کواترنیزه‌ی اسیدهای چرب مثلاستئاریل آمینوپروپیل دی متیل آمین (مثل کواترنیوم‌های ۶۱، ۶۲، ۶۳ و ۷۰) ،یا آمیدهای لانولین اسید، مثل کواترنیوم ۳۳، یا اسیدهای چرب روغن mink(مثل کواترنیوم ۲۶).
۷) اکسیدهای آمینه که به خصوص در شکل کمپلکس‌های آنیون، کاتیون ایجاد شدهدر اثر تأثیر یک ترکیب کاتیون اکتیو با یک ترکیب آنیون اکتیو مفید هستند.مثلاً اگر آمونیوم اولئات با یک آمین چرب در نسبت‌های خاص(Stoichiometric) مخلوط شوند، نتیجه‌ی آن یک کمپلکس آنیون - کاتیون(اولئات آن آمین چرب) حاصل می‌شود. وقتی محلول هیدروالکلیک اولئات آمین رابه یک موی رنگ‌بری شده بزنیم انتظار داریم که گروههای اسید آزاد در کراتینمو که قوی‌تر از اسید اولئیک هستند آن را جابه جا کرده با باندهای الکترووالان زنجیره‌ی کاتیون چرب را فیکس کنند.
اسید چرب رها شده خود با فزاینده‌ جذب سطحی adsorption به مو فیکس می‌شودو به این ترتیب، موتوسط تبادل آنیون، کاتیون (همانگونه که درمورد یکفرآورده‌ی کاتیون اکتیو رخ می‌دهد) و توسط جذب سطحی (مثل مورد ترکیباتچرب) تحت تأثیر قرار می‌گیرند.








دکتر همایون مژدهی   
هفته نامه پزشکی