فلسفۀ فیلم - نظریۀ فیلم

[ganjineh]

محمد شهبا
مجموع همه نظريه هاي فيلم اين است كه مي خواهند به 4 پرسش پاسخ گويند:

1- ماده خام سينما چيست؟
يعني سينما از چي ساخته مي شود؟
كجا با تئاتر فرق مي كند؟
سينمائيت سینما از كجا شروع مي شود؟‌

افراد گوناگون هم جواب هاي گوناگونی به این سوال داده اند. اولين مسئله دراين مورد چيستي رابطه سينما با واقعيت است. بالفرض بپذيريم واقعيتي بيرونيوجود دارد، آيا سينما بايد به واقعيت بيروني پايبند باشد يا به واقعيتذهني‌؟
يا اينكه سينما براي خود واقعيتي مي سازد كه ما آن را واقعيت سينمايي نام مي گذاريم؟ اين اولين نكته بود.


دومين نكته اين است كه سينما با حركت و توهمِ حركت چه نسبتي دارد؟
زيرا ما در سينما موجوداتي را مي بينيم كه حركت مي كنند. نظريه سنتي ايناست كه ما فكر مي كنيم آنها حركت مي كنند، بلکه توهم است. در زمينه توهمِديد قديمي ترين نظريه، نظريه پايداري ديد است. يعني چشم آدم به گونه اياست كه مقداري از آن تصوير قبلي روي شبكيه پسماند پيدا مي كند و چون فاصلهكم است ما آنها را متحرك مي بينيم. اين نظريه قديمي بوده و كسي قبول نداردكه شبكيه چشم اين كار را براي ما انجام مي دهد.

بحث بعدي اين است كه اين امر كار ذهن ماست. ذهن ما پردازش مي كند. چشم بهخودي خود اين عمل را انجام نمي دهد. نظريه جديدتر كه از جانب شناختگرايانی از جمله گريگوري كوري مطرح شده اين است كه حركتي كه ما روي پردهمي بينيم اصلاً توهمي نيست، بلكه واقعاً حركت است. يعني وقتي شخصیت فيلماز اين طرف پرده به آن طرف پرده مي رود و مثل من آب مي خورد، واقعاً حركتمي كند.

نكته مهمی كه البته در فلسفه هم مهم بوده، رابطه سينما با مكان و زماناست. سينما مكان و زمان را چگونه نشان مي دهد؟‌يا نسبت خودش با زمان ومكان چيست؟‌

همه اين مباحث در بحث ماده خام یا همان سوال اول مي گنجد.


يك مساله مهم مساله آپاراتوس سينما است كه در فارسي معادل مناسبي برايش نيافته اند.
آپاراتوس يعني همه آن چيزي كه باعث تحقق سينما مي شود از بليتي كه مي خريمتا رنگ و ميزانسن، صدا، تدوين، معماري ساختمان سينما، پرده سينما كليتآپارتوس را نشان مي دهد. شايد به تسامح بتوان گفت شرايط تحقق سينما. حالكجا سينما تحقق پيدا مي كند؟

آيا من كه از كنار خيابان دی وی دی مي خرم و فيلم مي بينم در خانه من سينما تحقق پيدا كرده است؟‌ يا قضيه ديگري اتفاق افتاده است؟

‌نمي خواهم به اين پرسش ها پاسخ بدهم. بلكه مي خواهم بگويم اينها پرسشهايي است كه نظريه فيلم در بحث از ماده خام با آن درگير بوده و به آن جوابهای مختلف داده اند. درباره ي اين ديدگاه هاي گوناگون مي توان گفت اولينكسي كه راجع به سينما به صورت نظري سخن گفته هوگو مانستربرگ است كه مادهخام سينما را ذهن آدمي مي داند.او معتقد بود سينما بر واقعيت بيرونياستوار نيست. در نتيجه همه چيز بر ذهن آدمی استوار بوده و سنجيده مي شود.
يعني كلماتي كه من مي گويم شما مي توانيد به اين پرسش ها، پاسخ هاي متفاوتبدهيد. در نتيجه رابطه سينما با زمان و مكان هم رابطه اي ذهني است. رابطهما با توهمِِِ واقعيت هم ذهني است. در نتيجه به تعداد طبقات ذهن آدمی،طبقات سينمايي داريم.

آرنهايم معتقد است نمي توانیم واقعيت را همانگونه كه هست نشان دهیم.
آيزنشتاين مي گويد جاذبه ماده خام سينماست. بالاوالاژ مي گويد موضوعسينمايي ماده خام سينماست. کراكوئر مي گويد واقعيت بيروني عكاسي پذير،ماده خام سينماست. در نتيجه اين جواب ها بر اساس پرسش اوليه از فيلم استكه ماده خام سينما چيست. براي اينكه همه چيز بحث هاي بعدي درباره سینما بهاين پاسخ اوليه بستگي دارد.

[ganjineh]

  [FONT=times New Roman (arabic)] دومین پرسش نظريۀ فيلم، بحث روش ها و فنون است 
[FONT=times New Roman (arabic)] يعني پرسش از اينكه اين ماده خام با چه روش ها و فنوني در سينما پرداخت مي شود. 
[FONT=times New Roman (arabic)] اين موضوع به چند چيز ربط پيدا مي كند. يكي بررسي تحولات فني سينماست. تحولات فني سينما در چگونگي پرداخت به آن ماده خام دخيلند. 
[FONT=times New Roman (arabic)] فيلم ماتريكس نمي توانست 50 سال پيش ساخته شود. 

[FONT=times New Roman (arabic)]دومين بحث، روان شناسي خود فيلمساز است. يعني چرا آنتونيوني در فيلم هايشاز نماي دور استفاده مي كند.چرا هيچكاك به جاي تراولينك از تراك استفادهمي كند؟‌روان شناسي خود فيلمساز در كجا نقش دارد كه ماده خام را چگونه شكلو پردازش دهد؟ 
[FONT=times New Roman (arabic)] بخش عمدهاي از نظريات فيلم دردهه 60 مبتني بر بحث روانشناسي فيلم ساز است كه بعداًخود را در نقد مولفبه خوبي نشان مي دهد. نكته بعدي كه بسيار دلپذير بودهبحث اقتصاد است.يعني فيلم ساز براي شكل دادن و پردازش ماده خام چقدر پولدر اختيار دارد؟اینکه ميزان بودجه چگونه به شكل گيري هاي مختلف سینماییمنتهي مي شود. بحثاقتصاد در  
[FONT=times New Roman (arabic)]نظريه فيلم بسيار مهم  

3- [FONT=times New Roman (arabic)]سومينپرسشبحث شكل هاي سينمايي است.(سبك هاي سينمايي) نظريه فيلم معتقد استوقتي مادهخام با آن روش ها و فنون شكل مي گيرد در قالب سبك هايي خود راتجلي مي دهد. 
[FONT=times New Roman (arabic)]اين سبك ها تا امروزوجود داشتند ودارند و مقداري از آنها هم قرار است در آينده ساخته شوند. درنتيجه اينبحث هم معطوف به گذشته است، يعني اينكه تا حال چه سبك هايي شكلگرفته استو هم معطوف به آينده است كه سمت و سوي سبك هاي آينده سينمايي چهخواهدبود.  

[FONT=times New Roman (arabic)]به ويژهدر بحث از اقتباس؛ يعنياینکه ما تا امروز از نمايش نامه براي سينما چگونهاقتباس مي كرديم و درآينده چگونه خواهد بود؟ در آينده از شعر چگونه برايساختن فيلم استفادهخواهد شد؟ 
[FONT=times New Roman (arabic)]يك جنبه مهم شكل هاي سينمايي درنظريه فيلم، موضوع بسيار مهمي است كهمتاسفانه ما در زبان فارسي مطلبيراجع به آن نداريم و آن بحث ژانر است. 
[FONT=times New Roman (arabic)] اينكه چه مي شود ژانرهاي سينمايي شكل مي گيرند؟ 
[FONT=times New Roman (arabic)] چه مي شود كه فيلم هاي وسترن پشت سر هم ساخته مي شوند؟ [FONT=times New Roman (arabic)] چرا؟‌ 
[FONT=times New Roman (arabic)] اولين پرسش اين است كه ژانر براي چه بوجود مي آيد؟ 
[FONT=times New Roman (arabic)] دوم اينكه چرا بوجود مي آيد؟ 
[FONT=times New Roman (arabic)]‌ چرا و به چه دليلي تعداد زيادي فيلم در فرمولي شناخته شده از قبل تثبيت شده و تكرار مي شوند؟  
[FONT=times New Roman (arabic)]چه مي شود بعضي ژانرها چون وسترن و موزيكال همچنان باقي مانده اند، اما ژانر كمدي هاي بكوب بكوب و پرتاب كيك از بين رفت؟  
[FONT=times New Roman (arabic)]‌دلايل توسعه، افول و بروز مجدد ژانرها چيست؟ 
[FONT=times New Roman (arabic)] ‌در همين رابطه بحث از چرخه ها و دوره ها هم هست. يعني چه مي شود ژانر وسترن در دوره اي نيست و در دوره ديگر دوباره ظهور مي كند؟ 
[FONT=times New Roman (arabic)] چرا ژانرهاي سينمايي خطي نيستند، بلكه مثل يك فنرند. يعني نقاط مشتركي در مقاطع تاريخي مختلف دارند؟ 
[FONT=times New Roman (arabic)] چرا سوئيني تاد كه ساخته مي شود موزيكال است اما موزيكال نيست؟‌  
[FONT=times New Roman (arabic)]چرا دِد من جیم جارموش وسترن است اما وسترن نيست؟ 
[FONT=times New Roman (arabic)] اين اتفاقات از كجا مي آيند؟‌  
[FONT=times New Roman (arabic)]به علاوه دوره ها از كجا مي آيند؟‌ در تاريخ سينما در هر دوره يك سري فيلم محبوب مي شوند.  
[FONT=times New Roman (arabic)]در سينماي ايران دهه 60 سينماي عرفاني داشتيم و الان سينماي معناگرا داريم. 
[FONT=times New Roman (arabic)] اين يك دوره است. چرا اين اتفاقات مي افتد؟ 
[FONT=times New Roman (arabic)]
مننمي خواهم به اين سوالات جواب بدهم. بلكه فقط مي خواهم بگويم اين هاحيطههاي نظريه فيلم اند كه در موردشان بحث مي شود. در بحث از شكل هايسينماييمسئله انتظارات تماشاگر هم مهم است. يعني تماشاگر از كارگردان،بازيگر،فيلم نامه نويس، آهنگ ساز و تدوين گر چه انتظاري دارد؟
ما از جورج كلوني انتظار داريم در چه نوع فيلم هايي بازي كند؟‌
وقتي مي بينيم در يك فيلم ژوليت بينوش است انتظار داريم چه صحنه هايي ببينيم و داستان حول چه محوري باشد؟‌ چرا؟‌
اين چرا خيلي مهم است. وقتي فيلمي به كارگرداني اسپيلبرگ مي بينيم يك گونه توقع خاصي از او داريم. چرا؟
‌ چرا اسپيلبرگ براي ما چنين توقعاتي ايجاد مي كند؟
‌ حال همه عوامل با اين انتظارات چگونه مي توانند بازي كنند؟‌
چطوري فيلمي ببينيم كه جورج كلوني در آن بازی  [FONT=times New Roman].  [FONT=times New Roman (arabic)]  اين بحث ها، حيطه اي را براي ما شكل مي دهند که در حیطه بحث هاي نظريه فيلم است.  
  بعدي كه باز به شكل هاي سينمايي مربوط است بحث از هنر خلاقه اي است كه به سينما مربوط مي شود.
در مقايسه با اكنون و آينده وقتي شما فيلم تايتانيك را با آن جلوه هاي ويژه مي بينيد مي گوييد خوب، بعد از اين چي؟
ما در زمينه جلوه هاي ويژه جلوي دوربين در تايتانيك به اين حد رسيديم. حال بعد از اين فيلم از نظر تكنيكي در آينده چه مي كنيم؟
ما چرا به دنبال آينده ايم؟
نقش فناوري ذهن كجاست؟
اين ها همه مباحث نظريه فيلم است

[FONT=times New Roman]4-  [FONT=times New Roman]پرسش چهارم نظريه فيلم بحث هدف و ارزش است.  
[FONT=times New Roman]اينكه فيلم به چه درد مي خورد؟ 
[FONT=times New Roman] ما اگر فيلم نبينيم زندگي مان روال روزمره خودش را دارد. اگر فيلم نباشد چه مي شود؟  
[FONT=times New Roman]شايد كمي سطحي به نظر برسد، ولي اگر به عمق اين پرسش بنگريم واقعاً فيلم چه فايده اي دارد؟ 
[FONT=times New Roman] فيلم براي جامعة هنري، انسان و هنرهاي ديگر چه فايده اي دارد و در نهايت فيلم براي خودش چه فايده اي دارد؟‌   چه فيلم ساخته مي شود؟
مطالعات فرهنگي تا قسمتي به سوال آخر مي پردازد
. بحث اينكه آيا فيلم معنا دارد؟
اگر معنا را به رابطه مصداقي تعبير كنيم آن وقت فيلم چه معنايي دارد؟
فيلم به چيزي بيرون خودش ارجاع مصداقي نمي دهد؟ اگر اينگونه بود فيلم هاي علمي تخيلي به وجود نمي آمد؟

[ganjineh]

[FONT=times New Roman (arabic)]فلسفهِ فیلم

همه چيزهايي كه ما مي خواستيم در مورد فيلم بدانيم اما مي ترسيديم از نظريه پردازان سينما بپرسيم همين 4 سوال است.

واقعيت اين است كه هيچ جنبه اي از سينما نيست كه از اين 4 پرسش خارج باشد.
شايد به نظر شما بيايد كه نظريه فيلم، حيطه ای يك دست، منسجم، دسته بندي شده، بدون اختلاف و داراي اجماع است
. در صورتي كه اين گونه نيست.
نظريه فيلم تقسيم بندي هايي دارد.
بعضي ها واقع گرا، بعضي ها شكل گرا، بعضي ها تلفيقي و بعضي ديگر پديدار شناسانه و جامعه شناسانه اند.


اگر حرف بنده را بپذيريم كه اگر ما بخواهيم هر چيزي درباره سينما بدانيم در همين 4 پرسش نهفته است.
مي شود كسي بگويد كه سروكله فلسفه فيلم از كجا پيدا شد؟
فرق آن با نظريه فيلم چيست؟
اصلا ما چه احتياجي به فلسفه فيلم داريم؟


نظريه فيلم سابقه دار بوده و بخشي از مطالعات سينمايي بر اين اساس است.
از سال 1916 نظريه هاي مدون چاپ شده در باره سینما موجود است. اما فلسفهفيلم چيزي است كه 5 يا 6 سالي از وجود آن نمي گذرد و خيلي از حيطه هاي آنناشناخته است.
من مقداري درباره اين كه فلسفه فيلم از كجا پيدا شد توضيح مي دهم و اينكهمنظور ما از فلسفه فيلم چيست و بعد مقداري درباره حيطه هاي آن صحبت مي كنم.


وقتي كلمه فلسفه و فيلم را كنار هم مي گذاريم این دو کلمه می توانند به 3 روش کنار هم قرار گیرند:

1- فلسفه و فيلم با تاكيد بر «واو» عطف

2- فلسفه «در» فيلم

3- فلسفهِ فيلم
 

[ganjineh]

 در واقع ما با 3 مقوله مواجهيم[FONT=times New Roman].  [FONT=times New Roman]
   امروز من درباره "فلسفهِ فيلم" است[FONT=times New Roman]. 
فلسفه فيلم شباهت هاي زيادي با نظريه فيلم دارد.
زيرا از آن حيطه گرفته شده است.

فلسفهِ سينما رشته اي است كه با رشته هاي ديگر تداخل دارد. بينا رشته اي است.
ما در بحث از اقتصاد و تاريخ سينما ناچاريم از فلسفه سينما بحث كنيم.
همانطور كه در نظريه فيلم هم ناچار از بحث بوديم. قسمتي از نظريه فيلم بحث از تاريخ و اقتصاد سينماست.
در بحث از تاريخ سينما يك نكته منحصر به سينماست كه در هنرهاي ديگر نيست واين است كه در مورد سينما، تاريخ سينما و روز تاريخي سينما با باستانشناسي سينما با هم منطبق اند.

منظورم اين است كه اگر ما فردا در يك غاري نقاشي هايي روي ديوارها بيابيمكه خيلي شبيه آثار پيكاسو باشند و همان كوبيسم پیکاسو را استنباط كنيمتاريخ نقاشي دگرگون مي شود. چرا؟
‌زيرا كه نكته اي در باستان شناسي نقاشي رخ داده كه بر تاريخ اش تاثير مي گذارد.
در مورد سينما اينطور نيست.
زيرا همه نمونه های باستان شناختي سينما موجوداند. ما نمونه اي ما قبل ازتاريخ سينماي موجود نداريم كه جزو باستان شناسي سينما به حساب بيايد اماجزو تاريخ سينما به حساب نيايد.
اين خيلي مهم است. در بحث هاي پيگيري تحولات سينما با يك مجموعه بستهمواجهيم و هيچ چيز ديگري قرار نيست آن را در آينده تغيير دهد. زيرا اين دوبر هم انطباق دارند.
فقط هم در مورد سينما اين اتفاق افتاده است[FONT=times New Roman].  [FONT=times New Roman]
   نكته اي دیگر اشاره مي كنم كه خيلي جنجال برانگيز است. نظر من اين است كه در فيلم جرياني به نام پست مدرنيسم رخ نداده است.
همه ويژگي هايي كه براي پست مدرنیسم برمي شماريم در اولين نمونه هاي سينمااز آغاز تا اكنون وجود دارد. در نتيجه بايد گفت سينما هنري است پست مدرننه مدرن.
با توجه به اينكه در دوره مدرنيته بوجود آمد و هم بايد شاخصه ايي براي پستمدرن بودن سينما پيدا كنيم كه در هنرهاي ديگر نيست كه تا حالا پيدا نكرديم[FONT=times New Roman]. 

[FONT=times New Roman]" [FONT=times New Roman]فلسفه و فيلم" بررسي نظرات فيلسوفان است در مورد اين هنر.  
[FONT=times New Roman]يعني فلاسفه در مورد سينما چه گفته  [FONT=times New Roman]. 
[FONT=times New Roman] حرف هايي كه ژيژك مي زند حرف هاي فلسفه و سينماست نه فلسفةِ سينما. 
[FONT=times New Roman] گاهي منظور ما اين است كه در فيلم هاي سينمايي كدام مضامين فلسفي به كار رفته و طرح شده اند يا انكار و اثبات شده اند؟ 
[FONT=times New Roman] اين بحث "فلسفه در سينما"ست كه باز لزوماً فلسفةِ فيلم نيست.  
[FONT=times New Roman]موضوع اين است:  
[FONT=times New Roman]مضامين فلسفي كجا و در كدام فيلم ها به كار رفته اند؟  
[FONT=times New Roman]فيلم "بليد رانر" فيلمي است كه در آن موضوع فلسفي "ماهيت انسان" مطرح شد. 
[FONT=times New Roman] اين سخن لزوما به معناي بحث كردن از فلسفه‌ فيلم نيست.  
[FONT=times New Roman]بحث كلي ما اين است كه فلسفه فيلم به ماهيت،كاركرد و نقش سينما مي پردازد و بسياري از حرف هايي كه فلسفه فيلم در مورداين حيطه ها مي زند لزوماً حرف هاي فلسفي نيستند و گويندگان اين حرف ها هملزوما فيلسوف  [FONT=times New Roman].  

[asemanedosti]

تشكر