گزينه هاي استراتژيک در مذاکرات وين

[misam5526]

هيئت کارشناسي ايران روز دوشنبه 19 اکتبر 2008 راس ساعت 15 به وقت وين (30/16 به وقت تهران) با طرف هاي غربي خود درباره پيشنهاد يک معامله هسته اي جديد مذاکره خواهد کرد. روز اول اکتبر وقتي خبر رسيد مذاکره کنندگان ارشد ايران در ژنو با گفت وگو درباره اين معامله جديد موافقت کرده اند، مقام هاي غربي اعلام کردند که «شگفت زده» شده اند. اينکه چرا بايد پذيرش «دوباره» مذاکره درباره پيشنهادي که قبلا طرح شده و ايران هم موافقت خود را براي گفت وگو راجع به آن اعلام کرده بود و اساسا سابقه اي چند ماهه دارد، غربي ها را شگفت زده کند، موضوعي است که به آن بازخواهيم گشت. قبل از ورود به يک تحليل سياسي- استراتژيک از پيشنهاد جديد ضروري ترين کار اين است که ببينيم داستان چيست؟
ايران يک راکتور تحقيقاتي «قدرت صفر» (ziro power) در تهران دارد که تا امروز بخش عمده راديو ايزوتوپ هاي بيمارستاني خود را از طريق آن تامين کرده است. اين راکتور –برخلاف برادر بزرگتر خود در بوشهر که راکتوري از نوع «قدرت آب سبک» است- از اورانيوم 20 درصد غنا به عنوان سوخت استفاده مي کند. ايران سوخت اين راکتور را که فعااليت آن به طور کامل تحت نظر آژانس قرار دارد و اساسا «موضوع اشاعه» نيست تا امروز همواره از خارج وارد کرده است. در ابتدا، امريکايي ها که خود پيش از انقلاب اين راکتور را در دانشگاه تهران ساختند سوخت آن را تامين مي کردند. پس از آن، در سال 1993، ايران حدود 210 کيلوگرم ميله هاي سوخت اورانيومي 20 درصد غنا از آرژانتين وارد کرد که راکتور تهران تا امروز از اين سوخت تغذيه کرده است. سوختي که از آرژانتين وارد شده بود تا پايان سال 2010 –يعني حدود يک سال ديگر- به پايان خواهد رسيد و بنابراين طبيعي است که ايران از حالا به فکر تامين مجدد سوخت اين راکتور افتاده باشد. چند ماه قبل ايران به آژانس بين المللي انرژي اتمي اطلاع داد سوخت راکتور تهران در حال اتمام است و از آژانس خواست تامين کننده جديدي براي آن بيابد. اين درخواست از آن رو صورت گرفت که اژانس طبق معاهده ان پي تي و همچنين اساسنامه خود موظف به کمک در استفاده صلح آميز از انرژي هسته اي به اعضاست و داستان فعلي از همين جا شروع شد.
امريکايي ها و شرکاي غربي شان همواره نسبت به برنامه غني سازي اورانيوم در ايران نگران بوده اند. از اواخر سال گذشته ميلادي اما، يعني دقيقا از زمان انتشار گزارش محمد البرادعي خطاب به اجلاس شوراي حکام در دسامبر 2008، اين نگراني شکلي کاملا جديد به خود گرفت. تا پيش از آن تاريخ، همه تمرکز غربي ها بر «نيت» ايران بود. غربي ها مي گفتند اگرچه آژانس مي گويد نشانه اي از وجود يک برنامه هسته اي نظامي در ايران در اختيار ندارد، اما «عملکرد گذشته ايران» (که با کامل شدن طرح اقدام اوت 2007، آژانس رسما پذيرفت هيچ شبهه اي درباره آن باقي نمانده) باعث شده درباره «نيات آن در آينده» ترديدهايي وجود داشته باشد. وقتي از آنها پرسيده مي شد راه حل چيست در جواب تنها يک کلمه داشتند: «تعليق»؛ يعني ايران از ترس اينکه مبادا در آينده کار غيرقانوني بکند از همين حالا بايد همه اقدامات قانوني خود را هم متوقف کند! پس از دسامبر 2008 اما نگراني فوري تري جاي اين نگراني را در ذهن غربي ها گرفت. آژانس در آن گزارش اعلام کرده بود حجم ذخيره اورانيوم کم غني شده ايران براي اولين بار از مرز 1200 کيلوگرم گذشته است. براي غربي ها که معناي اين قبيل جملات را خيلي خوب و زود مي فهمند اين جمله پيامي مهلک داشت: «ايران در آستانه سلاح هسته اي قرار گرفته است». براي ساخت يک سلاح اورانيومي 24-25 کيلوگرم اورانيوم 90 درصد غنا لازم است و براي توليد اين مقدار اورانيوم با غناي بالا، دقيقا به همان مقدار اورانيوم کم غني شده نياز است (حدود 1200 کيلوگرم) که آژانس در آن تاريخ اعلام کرد ايران آن را توليد و ذخيره کرده است. معناي آن جمله اين بود که ايران «از حيث مواد» در «وضعيت آستانه اي» قرار گرفته است يا به عبارت ساده تر از اين پس اگر ايران بخواهد سلاح بسازد، از نظر مواد شکافت پذير مشکلي ندارد، اگرچه به دلايلي که اينجا جاي بحث آن نيست ساخت سلاح هسته اي نه هرگز در دکترين دفاعي ايران جايي داشته و نه نفعي براي ايران دارد اگرچه تصريح مکرر ايران براين موضوع هرگز قادر نبوده توهمات ذهني غربي ها درباره نيات ايران را زايل کند.
علائمي هست که از وقتي که آژانس در گزارش خود اين موضوع را تاييد کرد اولويت هاي غرب در مقابل برنامه هسته اي ايران تغيير کرده است. مراجعه به ادبيات استراتژيک پرونده هسته اي ايران نشان مي دهد امريکا از حدود تا حدود 4 سال پيش يک هدفگذاري تک گزينه اي در مقابل برنامه هسته اي ايران داشت و آن هم اين بود که با استفاده از يک سياست دو مسيره –فشار و مذاکره- ايران را وادار به تعليق و سپس توقف هميشگي برنامه هسته اي اش بکند. پس از مواجه شدن با استراتژي خاص دولت اصولگرا در مديريت پرونده هسته اي –که اينجا جاي بحث آن نيست- اين استراتژي تک گزينه اي جاي خود را به يک استراتژي دو گزينه اي پلکاني داد که اهميت گزينه هاي آن يکسان نبود و اصطلاحا بر اساس اولويت مرتب شده بود. اولويت اول در اين استراتژي «دسترسي ها و بازرسي هاي آژانس بين المللي انرژي اتمي» و اولويت دوم تعليق بود. معناي اين رتبه بندي به طور بسيار خلاصه اين بود که غربي ها مي خواستند اگر ايران زير بار تعليق نمي رود لااقل دسترسي هاي آژانس به تاسيسات ايران حفظ شود و وضعيتي بوجود نيايد که غرب اساسا نتواند بفهمد در تاسيسات ايران چه مي گذرد چرا که در اين صورت هولناک ترين پديده يعني «غافلگيري در مقابل برنامه ايران» امکان وقوع مي يافت. شواهدي وجود دارد که نشان مي دهد در دسامبر گذشته اين استراتژي مجددا مورد بازنگري قرار گرفته و غربي ها يک گزينه ديگر به عنوان اولويت نخست به برنامه مذاکراتي خود رد مقابل ايران افزوده اند و آن «خارج کردن ايران از وضعيت آستانه اي» است. به عبارت ديگر، از آن تاريخ به اين سو تعليق و حفظ دسترسي هاي آژانس همچنان جزو اهداف غرب در مقابل ايران بوده ولي هيچ کدام از آنها اولويت نخست نبوده است. اولويت نخست از ديد غربي ها اين بود که ابتدا ايران را به شکلي ايران را از وضعيت يک گام مانده به سلاح دور کنند و بعد به اين بپردازند که چگونه بايد بر اين برنامه نظارات يا نهايتا آن را متوقف کرد. در واقع ايجاد ذخيره کافي اورانيوم کم غني شده در ايران آرايش استراتژيک گزينه هاي غرب در مقابل ايران را تغيير داد و باعث شد آنها خط قرمزهاي خود را براي چندمين بار تعديل کنند و انرژي خود را در وهله اول صرف بازداشتن ايران از تثبيت وضعيت خود درموقعيتي بکنند که هر لحظه اراده کرد قادر به ساخت يک وسيله انفجاري هسته اي باشد.
به اين ترتيب بود که فرصت مورد نظر غربي ها در معامله جديد شکل گرفت. تحليل امريکايي ها و شرکايشان اين بود که نياز ايران به تامين سوخت راکتور تهران بهترين فرصت براي ن است که ذخيره مواد شکافت پذير ايران را خالي کنند و به اين ترتيب آن را از وضعيت آستانه اي خارج سازند. اين براي غربي ها در واقع نوعي خروج از بن بست محسوب مي شود چرا که اگر سوخت راکتور تهران رو به اتمام نبود و ايران براي تامين مجدد سوخت اين راکتور از آژانس درخواست نمي کرد، در واقع آنها هيچ امکان ديگري براي تهي کردن انبارهاي ايران از کپسول هاي اورانيوم کم غني شده و در نتيجه رفع نگراني خود درمورد قرار گرفتن ايران در وضعيت آستانه اي نداشتند.
بر اين مبنا غربي ها معامله اي را طراحي کردند که رئوس آن ماه گذشته رد ديدار مقام هاي امريکا و روسيه مورد توافق قرار گرفت و بلافاصله رسانه هاي غربي جزئيات دقيقي از آن منتشر کردند. ايران البته از طريق رسانه ها از اين موضوع مطلع نشده است. اکنون نامه اي رسمي نزد مقام هاي ايراني است که طرف هاي غربي در آن جزئيات معامله مورد نظر خود را اعلام کرده اند.
طرف هاي غربي در نامه اي رسمي که به واسطه آژانس بين المللي براي تهران ارسال کردند شکل خاصي از معامله براي تامين سوخت راکتور تحقيقاتي تهران را پيشنهاد کرده بودند. به طور مشخص پيشنهاد غربي ها اين بود که ايران «همه» يا «بخش اعظم» ذخيره فعلي اورانيوم کم غني شده خود را که مطابق گزارش آژانس بين المللي انرژي اتمي حدود 1200 کيلوگرم است به کشور روسيه تحويل بدهد، روس ها اين اورانيوم ار تا حد 20 درصد غني کنند، سپس اين اورانيوم غني شده به فرانسه برود و در آنجا به ميله هاي سوخت تبديل شود و نهايتا براي استفاده در راکتور تهران به ايران ارسال گردد. اين شکل از پيشنهاد براي طرف غربي لااقل 3 مزيت داشت:
1- مهم ترين مزيت شکل گرفتن معامله به اين شکل براي غربي ها اين است که ايران ذخيره اورانيوم غني شده خود را از دست خواهد داد و در اين صورت از «وضعيت آستانه اي» که از سپتامبر گذشته –بنا بر ديدگاه غربي ها- در آن قرار گرفته خارج مي شود. از ديد طرف هاي غربي در اثر اجراي اين طرح برنامه ادعايي ساخت سلاح در ايران لااقل به مدت 2 سال به تعويق خواهد افتاد، البته به اين شرط که چند نکته مهم لحاظ شود: اول- ايران بايد بپذيرد که «همه» يا «تقريبا همه» مواد خود را وارد اين فرايند کند. دوم- ايران با بپذيرد که فرايند تحويل مواد «يکباره» انجام شود. سوم- ايران نبايد فرايند را طوري تعريف کند که بتواند همزمان با خروج مواد از ايران آن را با توليد جديد جايگزين سازد.
2- غربي ها مي گويند در صورت اجراي اين طرح آنچه ايران نهايتا دريافت خواهد کرد ميله هاي سوخت 20 درصد غناست که پس از مصرف آنها در راکتور، ايران تکنولوژي لازم براي جدا سازي پلوتونيوم آن (بازفرآوري سوخت مصرف شده) و ساخت سلاح از اين روش را ندارد. به اين ترتيب مسير غني سازي با مسيري جايگزين مي شود که ساخت سلاح در آن براي ايران ناممکن است.
3- يک فايده ديگر اجرايي شدن اين طرح از ديد غربي ها اين است که ايران تجربه غني سازي با درصدهاي بالا را پيدا نمي کند.
ايران در مقابل استراتژي خود بر اين مبنا تعريف کرد که به جاي غرب، فرصت هاي خود را در اين معامله به حداکثر برساند. به طور طبيعي غربي ها نبايد انتظار مي داشتند که ايران پيشنهاد آنها را به همان شکل که آنها ارائه داده اند بپذيرد و دقيقا به همين دليل بود که ايران به طور متقابل ابتکارهايي جالب توجه براي حضور در مذاکرات وين تدوين کرد. يکي از مهم ترين نکاتي که مبناي رفتار ايران در وين خواهد بود اين است که ايران دستور کار مذاکرات را صرفا خريد سوخت براي راکتور تهران مي داند نه چيز ديگر. اين احتمال قابل پيش بيني است که هيئت ايراني در طول مذاکرات خود با درخواست هايي عجيب و غريب در مورد حقوق خود از جمله حق توليد و نگهداري مواد هسته اي تحت نظر آژانس مواجه شود و غربي ها تلاش کنند دستور کار مذاکرات را به سمت مباحث ديگري سوق دهند اما بسيار بعيد است که طرف ايراني حتي حاضر به شنيدن سخنان غربي ها در اين باره باشد. نکته ديگر که بايد به آن توجه کرد اين است که ايران موضوع تامين سوخت براي راکتور تهران را يک معامله پرسود اقتصادي مي داند و در تعيين اينکه اين فرصت را در اختيار چه کشوري قرار دهد انبوهي از ملاحظات از جمله سوابق کشورهاي داوطلب را لحاظ خواهد کرد. مسئله کنار گذاشته شدن کشور فرانسه از فهرست تامين کنندگان احتمالي سوخت راکتور تهران از همين منظر قابل ارزيابي است. ممکن است برخي تصور کنند روسيه به علت تعلل هاي پي در پي در ساخت و تامين سوخت راکتور بوشهر بدسابقه ترين کشور در معامله هسته اي با ايران است اما واقعيت اين است که از اين حيث هيچ کشوري به پاي فرانسه نمي رسد. ايران در سال 1354 ده درصد از سهام کمپاني بين المللي اوروديف را که يک کنسرسيوم چندجانبه توليد مواد هسته اي است به ارزش يک ميليارد دلار خريداري کرد. با وجود اينکه ايران طبق اساسنانه اوروديف حق داشته است ده ها تن از توليدات اين شرکت برداشت نمايد، دولت فرانسه تا امروز اجازه نداده است ايران حتي يک گرم از محصولي را که متعلق به آن است در اختيار بگيرد. نکته جالب تر اين است که دولت فرانسه حتي سود سهام ايران در اوروديف را هم از سال 2006 بلوکه کرده است. دقيقا به اين دليل است که ايران درمذاکرات وين استدلال کرده است به هيچ وجه به فرانسه به عنوان يک تامين کننده سوخت براي راکتور تهران اعتماد ندارد و مايل به مشارکت اين کشور در گفت وگوها نيست. اين موضوع ايران که در دور نخست مذاکرات به طرف غربي اعلام شده نوعي آشفتگي استراتژيک بوجود آورده که علائم آن را مي توان در گزارش هاي رسانه هاي غربي از وين مشاهده کرد. در واقع مسئله اين است که غربي ها اکنون بر سر يک دوراهي قرار دارند؛ اگر بخواهند معامله اي با ايران شکل بگيرد بايد فرانسه را کنار بگذارند و اگر فرانسه را کنار بگذارند مسلما مناسبات دروني گروه 6 دچار بحران هاي عميق خواهد شد.
و نکته نهايي اين است که به نظر مي رسد ايران از اين حيث که صادرات هيچ بخشي از مواد هسته اي خود به خارج را نپذيرد در موقعيت خوبي قرار دارد. درست است که طرف هاي غربي سعي مي کنند ذخيره اورانيوم ايران را تهي کنند ولي اگر ايران اين موضوع را نپذيرد و اعلام کند که آماده است يا سوخت راکتور تهران را بخرد و غني سازي را در سطح 5 درصد نگهدارد يا اينکه خودش تا سطح 20 درصد غني سازي کند، آن وقت غربي ها چه گزينه هايي در پيش خواهند داشت؟ اينجاست که غرب بايد به يک سوال کليدي جواب دهد: تهي کردن ذخيره اورانيوم ايران که کاملا تحت نظارت آژانس قرار دارد براي آن مهم تر است يا عدم کسب تجربه غني سازي با درصدهاي بالاتر توسط ايران؟