مجله «اودناکو»/نویسنده: نوشته روسلان علی‌یف
خاورمیانه، بزرگترین بازار تسلیحات فعلی جهان است و در مقاطع مختلف سال‌هایاخیر، همه شرایط اعم از وجود تنش تا قدرت خرید مشتریان، باعث گسترش تجارت اسلحه در این منطقه شده است. نظام‌های سلطنتی حاشیه خلیج فارس با عنایت به تبلیغ مکرر غرب در خصوص خطر اتمی ایران و تلاش فارس‌ها برای دستیابی به رهبری منطقه‌ای خود را در محذور، افزایش هزینه‌‌های نظامی خود می‌بینند. در سوی دیگر، صدور اسلحه به این منطقه با فعالیت نیروهای مخفی «زیرزمینی» اسلامی و نقش ویژه ارتش ارتباط دارد که به نظام‌های محلی اجازه می‌‌دهد توجه جامعه را از مسایل روزمره منحرف کنند. در این منطقه دو وارد‌کنندة بزرگ کمک‌های نظامی آمریکا یعنی اسراییل و مصر واقع شده‌اند که حضور آن‌ها نیز مسابقه تسلیحاتی را در خاورمیانه بیشتر دامن زده است. ادامه…
در خاورمیانه روسیه را معمولاً به عنوان وارث حقوقی اتحاد شوروی تلقی میکنند که بزرگترین صادر‌کننده اسلحه به کشورهای عربی بود. در دوران شوروی صادرات تسلیحات نظامی گسترده و تقریباً بلاعوض بود. هم‌اکنون نیز جنگ‌افزار‌های قدیمی شوروی اساس ناوگان تسلیحاتی الجزایر، لیبی، مصر، سودان، سوریه، عراق و یمن را تشکیل می‌‌دهد. [HIGHLIGHT=#92d050]ولی در حالی که بریتانیا موفق شده بعد از فروپاشی امپراتوری خود، نفوذش را در منطقه حفظ کند، روسیه میراث شوروی را بر باد داده . کشورهای منطقه مانند سابق به کشورهای غرب‌گرا و غیر‌‌غرب‌گرا تقسیم می‌شوند و لذا طیف مشتریان روسیه از زمان شوروی تغییر نکرده است. الجزایر، لیبی، سودان، سوریه، ایران و یمن از روسیه اسلحه می‌‌خرند. البته بعد از سال ۱۹۹۱ روسیه موفق شد وارد بازارهای جدید کویت، اردن و امارات متحده عربی شود. طبق برآوردهای کارشناسان آمریکایی، حدود ۱۰ تا ۲۰ درصد بازار تسلیحات نظامی خاورمیانه و شمال آفریقا در دست روسیه است. هرچند سهم ایالات متحده در این مناطق بیش از ۵۰ درصد است، اما سهم روسیه هم کم نیست.
روسیه به مشتریان بالقوه خود طیف کامل تسلیحات مدرن از جمله هواپیماها و بالگردهای جنگی، تسلیحات نیروی دریایی و غیره را پیشنهاد میکند. در این میان، سامانههای ضدهوایی مهم‌ترین تجهیزات صادراتی روسیه است. ساکنان کشورهای عربی، ایران و اسراییل می‌‌دانند ضربات هوایی به چه معناست. روسیه سامانههای اس-۳۰۰ و نیز سامانه‌‌ها با برد کوتاه‌تر و وسایل شناسایی رادیو‌راداری را نیز در این بازار عرضه میکند.
بسته ۸ میلیارد دلاری قراردادها با الجزایر درباره صدور و نوسازی جنگنده‌‌های شکاری و آموزشی، سامانههای ضدهوایی، تانک‌‌ها، خودروهای زرهی، موشک‌ها، ناوهای جنگی و زیردریایی‌ها، موفقیت بزرگی برای صنایع دفاعی روسیه بود. این قراردادها در سال ۲۰۰۶ در جریان سفر ولادیمیر پوتین به الجزایر به امضا رسیده و باعث شد که روسیه این بازار را به انحصار خود در آورد. حتی جنجال بعدی که نظامیان الجزایری به بهانه وضعیت فنی نامناسب از قبول کردن جنگنده‌‌های میگ-۲۹ خودداری کردند، به نفع مسکو تمام شد. این هواپیماها در اختیار نیروی هوایی روسیه گذاشته شد در حالی که الجزایر هواپیماهای سنگین‌تر و گران‌تر سو-۳۰ را خرید.
کارشناسان موفقیت روسیه در بازار تسلیحات لیبی و عربستان سعودی را نیز پیش‌بینی میکنند. این دو کشور از چند سال پیش برای خرید سلاحهای روسی «نوبت گرفته‌اند». در مورد قراردادها با لیبی حتی یادداشت تفاهمی در جریان سفر پوتین به این کشور در آوریل سال ۲۰۰۸ امضا شد. بهای بسته قراردادها با لیبی حدود ۲٫۵ میلیارد دلار است. روسیه بدهی دولتی لیبی را بخشید تا این کشور برای خرید سلاحهای جدید پول کافی داشته باشد. در این میان، هرچند عربستان سعودی هرگز مشتری اتحاد شوروی نبوده و همیشه با جهان غرب روابط مستحکمی داشته، اما در پاییز سال ۲۰۰۷ گزارش‌هایی منتشر شد که این کشور حاضر شده ۱۵۰ فروند بالگرد جنگی چند‌منظوره ساخت روسیه را به مبلغ بیش از ۲ میلیارد دلار خریداری کند. در حال حاضر بسته فرضی خریدهای عربستان شامل سامانههای ضدهوایی، تانک‌‌ها و خودروهای زرهی است و بهای آن معادل ۴ میلیارد دلار برآورد می‌شود. اگر این قراردادها نهایی شوند، ورود به بازار عربستان سعودی، بارزترین دستاورد صنایع دفاعی روسیه خواهد بود.
آینده مبهم
رهبران کشورهای خاورمیانه روسیه را شریک مناسبی می‌‌دانند، زیرا مسکو نه تنها سعی نمی‌‌کند از صدور اسلحه بهره سیاسی به دست آورد، بلکه می‌‌تواند در صحنه جهانی از منافع سیاسی مشتریان خود نیز حمایت کند. محصولات نظامی روسی کیفیت بالایی دارد و چندان گران نیست. [HIGHLIGHT=#00b050]با این وجود، در منطقه خاورمیانه انتخاب فروشنده اسلحه تنها با مشخصات فنی جنگ‌افزار عرضه شده ارتباط ندارد. کشورهای زیادی و به خصوص دولت‌های سلطنتی حاشیه خلیج فارس، به منظور جلب ارادت جهان غرب حاضرند قراردادهایی با شرایط زیان‌آور منعقد کنند و پول زیادی بر باد بدهند. برای نخبگان عربی که در غرب تحصیل کرده و به زبان انگلیسی تسلط کامل دارند، معامله با شرکای آمریکایی و اروپایی راحت‌تر است. شیخ‌های این کشورها هر سال حداقل شش ماه را در لندن، پاریس و نیویورک می‌‌گذرانند و زیر تأثیر فرهنگ و فناوری‌‌های آمریکایی قرار دارند و این فناوریها را از همه بهتر محسوب میکنند.
ولی روسیه را کمتر به عنوان قدرت بزرگی که بتوان از آن چیزی یاد گرفت، تلقی میکنند. مسکو که اوایل سال‌های ۱۹۹۰ از رفتار ایدئولوژیکی دست کشیده و بر اصل «فقط تجارت» تأکید کرد، یک امتیاز مهم رقابتی را از دست داده است. این کشور که بر صدور اسلحه تمرکز کرده و از صدور ارزش‌های خود خودداری میکند، نتوانسته نسل جدید مشتریان و شرکایی را تربیت کند که به همسایه شمالی علاقه داشته باشند. اکنون کشورهای خاورمیانه روسیه را به عنوان شریک برابر تلقی میکنند و دلیلی ندارند که سعی کنند ارادت و علاقه آن را به دست آورند. کارمندان غیرفعال دولت روسیه از شرکای غربی خود شکست می‌‌خورند، زیرا طرف غربی از همه فرصت‌ها برای فروش محصولات خود در بازارهای خاورمیانه استفاده کند.
ایران و اسراییل: بحران دیپلماسی روسیه؟
بدون شک، دیپلماسی روسی در روابط با تهران به صنایع دفاعی روسیه لطمه زده است. [HIGHLIGHT=#92d050]این بار دوم طی بیست سال اخیر است که توافقات نظامی و اقتصادی با ایران را قربانی ملاحظات مبهم سیاسی میکنند. قرارداد درباره فروش سامانههای اس-۳۰۰ به ایران چند سال پیش هماهنگ و امضا شد، ولی صادرات این صامانه‌ها هنوز شروع نشده است. اکنون، بعد از تحریم‌‌های جدید شورای امنیت سازمان ملل متحد و آغاز روند نوسازی روابط بین آمریکا و روسیه، اجرای این قرارداد غیر ممکن شده است. این شیوه عمل به اعتبار روسیه به عنوان صادر کنندة مطمئن لطمه می‌‌زند.
در سوی دیگر، اسراییل تنها کشور منطقه است که از صنایع توسعه یافته دفاعی برخوردار است و فرآورده‌‌های نظامی صادر میکند. روسیه بعد از جنگ ماه اوت ۲۰۰۸ با گرجستان نسبت به هواپیماهای بدون خلبان ساخت اسراییل علاقه از خود نشان داده و این معادل ۵۰ میلیون دلار از این هواپیماها را سفارش داده است. قرار بود تا پایان ماه جولای سال جاری این هواپیماها در اختیار نیروهای مسلح روسیه قرار بگیرد و بعد از آن نیز توافق شده تا تولید این وسایل جنگی بر اساس مجوز فنی در روسیه شروع شود. ولی در اسراییل مخالفان این معامله ادعا میکنند که فناوری‌‌های محرمانه اسراییلی می‌‌تواند به کشورهایی چون سوریه و ایران «درز» کند. با وجود اینکه روسیه صریحاً نشان داده که از حمایت از ایران دست می‌‌کشد، اسراییل تا کنون مواضع خود را در این زمینه رسماً اعلام نکرده است.
حتی اگر این فناوریها به روسیه منتقل شود و شرکت مشترک در خاک روسیه تشکیل شده و کار خود را شروع کند، اما واقعیت این است که امتناع روسیه از اجرای دقیق و پیگیرانه تعهدات خود در برابر تهران باعث نشد که صنایع دفاعی اسراییل به روسیه اعتماد کند. در مقابل، جمهوری اسلامی نیز به این زودی خیانت روسیه را فراموش نخواهد کرد. بسته قراردادهای تسلیحاتی با عربستان سعودی که به عنوان وسیله جبران استقرار سامانههای ضدهوایی در ایران در نظر گرفته شده بود، نیز به مخاطره افتاده است. زیر این شرایط، چهره روسیه در خاورمیانه خدشه‌دار شده و از این به بعد از این کشور به عنوان بازی‌گر ضعیف یاد خواهد شد که می‌‌توان از طریق آمریکا و نه به صورت مستقیم با آن روابط برقرار کرد. در این شرایط پیدا کردن مشتری حتی برای بهترین محصولات صنایع دفاعی روسیه کار دشواری خواهد بود.